بررسی سندی و دلالی حدیث «قلب المؤمن بین الاصبعین...»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فلسفه اسلامی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران

2 دانشیار گروه علوم قرآنی و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران

چکیده

در میان روایات فریقین عبارات خاصی وجود دارد که در بیشتر آن‌ها بی‏آنکه سندی برای آن‌ها ذکر شود به‌عنوان یک قاعده و اصل پذیرفته شده و همچون ضرب‏المثلی رایج مورد استناد قرار گرفته است. از این دست روایات، حدیث «قَلْبُ الْمُؤْمِنِ بَینَ الْإِصْبَعَینِ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَنِ یقَلِّبُهُ کَیفَ یَشَاءُ» منسوب به پیامبر2 است. این سخن در کتب روایی، اخلاقی، تفسیری، کلامی، فلسفی و عرفانی به‌صورت مرسل و مسند، به شکل‏های مختلف با الفاظی همسان و غیرهمسان، مورد استناد بسیاری از بزرگان این علوم قرار گرفته است؛ چنان‏که برخی از متکلمان از این سخن برداشت جبر نموده‏اند، برخی با برچسب ضعف سندی، آن را نفی کرده‏اند، کسانی با پذیرش ضمنی حدیث در پاسخ به شبهه جبر درصدد تأویل آن برآمده‏اند و گروهی دیگر ضمن حقیقت دانستن الفاظ آن، با اصول خاص فلسفی و عرفانی، محتوای حدیث را بر معنای واقعی حمل نموده و به شرح آن پرداخته‏اند. این مقال به روش توصیفی‌تحلیلی روشن خواهد کرد که حدیث اصابع، از احادیث معتبر است و به‌عنوان اصلی مسلم و قطعی مورد استناد ائمۀ معصومینk و عالمان فریقین قرار گرفته و همچنان‏که همه‌چیز تحت سلطه و تصرف حق‌تعالی است، قلوب افراد بشر نیز با تصرف او، هر لحظه بین شادی و غم، متغیر است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Isnad and Content Analysis of "al-qalb al-mu'min bayn al-iṣba'ayn …"

نویسندگان [English]

  • Ramin Golmakani 1
  • Sayyed Ali Delbari 2
1 Assistant Professor of Islamic Philosophy, Razavi University of Islamic Sciences.Mashhad . Iran
2 Associate Professor of Ulum Quran and Hadith, Razavi University of Islamic Sciences . Mashhad / Iran
چکیده [English]

There are expressions among the traditions, most of which have been accepted as a rule and principle without mentioning any Isnad for them, and have been cited as a common proverb. Among these traditions, one is a narration attributed to the Prophet: "al-qalb al-mu'min bayn al-iṣba'ayn min aṣāi' al-raḥmān yaqliuhū kayfa yashā'" (The heart of the believer is between the two fingers of God; he turns it as he will want). This hadith has been cited by many great people in narrative, moral, interpretive, theological, philosophical and mystical books with identical and dissimilar words; As some theologians have carried it to the meaning of "jabr" (Determinism), some have considered its Isnad weak and denied it, some in response to the suspicion of jabr, have tried to interpret it, and another group has tried to use from philosophical and mystical rules, to carry the content of the hadith to its true meaning and explain it. This article will clarify descriptively-analytically; That this hadith is one of the authentic hadiths and has been cited as an indisputable and definite principle by the Imams of the Infallibles (as) and the scholars, and just as everything is under the domination of the Almighty; The hearts of human beings also change between different states every moment with their capture.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Heart of the Believer
  • Possession of the Heart
  • iṣba'ayn
  • aṣāi' al-raḥmān
  • Jabr
  • Ikhtyār

مراجع

  1.  

    1. آجری البغدادی، ابوبکر محمد بن الحسین، الشریعة، الریاض: دار الوطن، 1420ق.
    2. آشتیانى، سید جلال‌الدین، شرح مقدمۀ قیصرى، چ۳، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1370.
    3. ابن ابی‌جمهور، محمد، عوالی اللئالی، چ۱، قم: دار سیدالشهداء، 1405ق.
    4. ابن‌اثیر، جزری، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، چ۴، قم: مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367ش.‏
    5. ابن‌بابویه، محمد بن علی، ثواب الاعمال، تحقیق حسن خرسان، الطبعة الثانیه، قم: الشریف الرضی، 1368ش.
    6. ـــــــ ، علل الشرائع، چ۱، قم: کتابفروشی داوری، 1385ش/ 1966م.
    7. ابن‌حنبل، احمد بن محمد، مسند الامام احمد بن حنبل، الطبعة الأولى، بی‌جا: مؤسسة الرسالة، 1421ق.
    8. ابن‌داوود الحلی، رجال ابن‌داوود، تهران: دانشگاه تهران، 1383ق.
    9. ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، چ۱، ‏بیروت: دار العلم للملایین، 1988م.
    10. ابن‌عربى، محیى‌الدین، التوحید و العقیدة، دمشق: دار الکتاب العربى‏، 1414ق.
    11. ـــــــ ، الفتوحات المکیه، چ۱، بیروت: دار الصادر، بی‌تا.
    12. ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، چ۱، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ‏1404ق.‏
    13. ابن‌ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن‌ماجه، دار إحیاء الکتب العربیه- فیصل عیسى البابی الحلبی، 1952م.
    14. ابن منظور، محمد بن مکرم‌، لسان العرب‌، چ۳، بیروت: دار الفکر، 1414ق.‌
    15. ازهرى، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، چ۱، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏، 1421ق.‏
    16. استرآبادی، محمد امین و عاملی، سید نورالدین موسوی، الفوائد المدنیه ـ الشواهد المکیه، در یک جلد، چ۲، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1426ق.
    17. اعرجی کاظمی، محسن، عدّة الرجال، قم: اسماعیلیان، 1415ق.
    18. اهرى‏، عبدالقادر بن حمزة بن یاقوت، الاقطاب القطبیة او البلغة فى الحکم‏، تهران: انجمن فلسفۀ ایران‏، 1358ش.
    19. بحرالعلوم، مهدی، الفوائد الرجالیه، تهران: مکتبة الصادقR، 1363ش.
    20. بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، بی‌تا.
    21. ترمذی، ابوعیسى، الجامع الکبیر- سنن الترمذی، بیروت: دار الغرب الاسلامی، 1998م.
    22. جندى، مؤیدالدین، شرح فصوص الحکم، چ۲، قم: بوستان کتاب، 1423ق.
    23. حائری، ابوعلی محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم: آل البیتk، 1416ق.
    24. حلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال(رجال العلامه)، چ۲، قم: دار الذخائر، بی‌تا.
    25. ــــ ، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، چ۲، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1413ق.
    26. خویی، ابوالقاسم، مصباح الأصول(مباحث حجج و امارات)، چ۵، قم: مکتبة الداوری، 1417ق.
    27. ـــــ ، مصباح الفقاهه(المکاسب)، تحقیق جواد قیومی، قم: مکتبة الداوری، بی‌تا.
    28. دلبری، علی، آشنایی با اصول علم رجال، چ۵، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1398ش.
    29. رازى، فخرالدین، تفسیر مفاتیح الغیب‏، چ۳، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.‏
    30. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن‏، چ۱، بیروت: دار القلم‏، 1412ق.‏
    31. سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، الطبعة الثانیه، قم: مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم، 1366ش.
    32. سبزوارى، محمدباقر بن محمد مؤمن، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، چ۱، قم: مؤسسة آل البیتk، 1427ق.
    33. سبزوارى،‌ هادی، شرح الأسماء الحسنى، چ۱، تهران: انتشارات دانشگاه تهران‏، 1372ش.
    34. سیستانى، على، الرافد فی علم الاصول، چ۱، قم: مکتب آیت‌الله السید‌ ‎السیستانی، 1414ق.
    35. شریف الرضی، محمد بن حسین، المجازات النبویه، چ۱، قم: بی‌نا، 1422ق.
    36. شهرستانى‏، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل‏، چ۳، قم: الشریف الرضی‏، 1364ش.
    37. شیبانی، ابوبکر بن ابی‌عاصم، السنة، چ۱، بیروت: المکتب الاسلامی، 1400ق.
    38. صاحب، اسماعیل بن عباد، المحیط فى اللغة، چ۱، بیروت: عالم الکتب، 1414ق.
    39. صدر، حسن، نهایة الدرایه، تحقیق ماجد الغرباوی، قم: المشعر، بی‌تا.
    40. صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیه، چ۳، بیروت: دار احیاء التراث‏، 1981م.
    41. ـــــــ ، المبدأ و المعاد، تهران: انجمن حکمت و فلسفۀ ایران‏، 1354ش.‏
    42. ـــــــ ، تفسیر القرآن الکریم، چ۲، قم: بیدار، 1366ش.
    43. ـــــــ ، شرح اصول الکافی، چ۱، تهران: بی‌نا، 1383ش.
    44. ـــــــ ، مفاتیح الغیب‏، چ۱، تهران، مؤسسۀ تحقیقات فرهنگى، ‏1363ش.‏
    45. طباطبایى، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چ۲، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390ق.
    46. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، چ۳، تهران: بی‌نا، 1375ش.
    47. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، تحقیق جواد القیومی، قم: الفقاهه، 1417ق.
    48. ــــــ ، رجال الطوسی، تحقیق جواد القیومی الاصفهانی، قم، جماعة مدرسین، 1415ق.
    49. ــــــ ، الغیبة، چ۱، قم: بی‌نا، 1411ق.
    50. عاملی بهاءالدین، محمد بن حسین، مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین مع تعلیقات الخواجوئی، در یک جلد، چ۲، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد، 1414ق.
    51. عاملی حسن بن زین‌الدین، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، چ۱، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1362ش.
    52. علم‌الهدى، على بن حسین، أمالی المرتضى، چ۱، قاهره: بی‌نا، 1998م.
    53. ــــــــ ، تنزیه الانبیاءk، چ۱، قم: بی‌نا، 1377ش.
    54. غزالى‏، ابوحامد، إحیاء علوم الدین، چ۱، بی‌جا: دار الکتاب العربی، بی‌تا.
    55. ـــــ ، مجموعة رسائل الامام الغزالی‏، چ۱، بیروت: دار الفکر، 1416ق.‏
    56. فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین‏، چ۲، قم: نشر هجرت‏، 1409ق.
    57. فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الاسلامی‏، 1376ش.‏
    58. قاضى سعید قمى، سعید بن محمد، شرح توحید الصدوق، چ۱، تهران، بی‌نا، 1415ق.
    59. قشیری النیسابوری، مسلم بن الحجاج ابوالحسن، المسند الصحیح المختصر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1421ق.
    60. قمى، عباس، سفینة البحار، چ۱، قم: بی‌نا، 1414ق.
    61. کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، مشهد: دانشگاه مشهد، 1348ش.
    62. مازندرانى، محمد صالح بن احمد، تصحیح ابوالحسن شعرانى، شرح الکافی، الأصول و الروضه، چ۱، تهران: المکتبة الاسلامیه، 1382ق.
    63. مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه، تحقیق محمدرضا المامقانی، قم: آل البیتk، 1411ق.
    64. مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، چ۲، قم: بنیاد کوشانپور، 1406ق.
    65. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى، بحار الانوار، چ۲، بیروت: مؤسسه الطبع و النشر، 1403ق.
    66. ــــــ ، مرآة العقول فی شرح أخبارآل الرسول، چ۲، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1404ق.
    67. میرداماد، محمدباقر بن محمد، الرواشح السماویه، قم: دار الحدیث، 1380ش.
    68. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1407ق.
    69. نسائی، ابوعبدالرحمن احمد بن شعیب بن علی الخراسانی(متوفى 303ق)، السنن الکبرى، بیروت: مؤسسة الرساله، 1421ق.
    70. وحید بهبهانی، محمدباقر، الفوائد الرجالیه(چاپ‌شده به‌همراه رجال خاقانی)، چ۲، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار