جستاری پیرامون انتساب دعای صباح به حضرت امیربا تحلیل سندی و نسخه‌شناختی آن

نویسندگان

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

نخستین بار دعای صباح مشهور در مفاتیح الجنان را علی بن الحسین بن حسان بن الباقی قرشی ‌الحلّی، زنده به ‌سال 653 یا 655ق، در اختیار المصباح روایت کرد. یحیی بن قاسم العلوی در 734ق به آن دست یافت. علی بن عبدالعالی کرکی نیز به درویش محمد اصفهانی، به سال‌ 935 یا 939ق اجازۀ نقل دعا را داد. بررسی سند و تحلیل نسخه‌شناختی، هدف نوشتار حاضر است تا انتساب آن به علیR را محک زند و معنای اصطلاح مشهور دربارۀ دعا را دریابد. اصطلاح مشهور ظاهراً از باب عمل به احادیث من بلغ و قاعدۀ تسامح در ادلۀ سنن و شهرت عملیه بوده است. از جمله قراین انتساب دعا به علیR، علوّ مضمون ذکر شده که صرفاً سبب «استحکام» و «احتمال» صدور است نه منتسب کردن دعا به امیرR. ثبت نشدن دعا در عصر غلبۀ نگارش‌ها در ادعیه، فاصلۀ حیات نخستین راوی با عصر امامR، طریق «وِجاده»، فترت نقل، ثبت نشدن دعا در ادعیۀ معاصر ابن الباقی، مقارنۀ نگارش دعا در زمان خلافت عثمان و رونق کتابت دعا در زمان صفویه و استفاده از عنصرهای لفظی ناکاربرد در متون قرن نخست هجری در دعای صباح از جمله دلایل تردید این انتساب از دوازده دلیل برشمردۀ این نوشتار است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Research on the attribution of "Șabāḥ prayer" to Imam Ali (AS) by analyzing of Isnad and its Codicology

نویسندگان [English]

  • Maryam Hossein Golzar
  • Mohammah Hassan Rostami
University of Ferdowsi Mashhad
چکیده [English]

"Șabāḥ Prayer", known in Mafātīh al-Jinān, the first time, was quoted in Ikhtīyār al-Miṣbāḥ by 'Alī b. Ḥusayn b. Ḥissān b. al-Bāqī al-Qurashī al-Ḥillī (653 or 655 AH). Yaḥya b. Qāsim 'Alavī, found it in year 734 AH. The next 'Ali b. 'Abdul'ālī Karakī allowed to Darwīsh Muhammad Iṣfahānī in year 935 or 939 AH for its transmitting. The purpose of this article is Isnad review and its Codicology to examine  attributable it to Imam 'Ali (AS) and understand the meaning of its term. The popular term seems to have been the practice of "man balagh" (من بلغ) traditions and the rule of tolerance in the traditions reasons and practical fame. Among the reasons for assigning the prayer to 'Ali (AS), its content excellency mentioned, that it is merely the strength and probability of issuing, not attributing the prayer to the Imam (AS). Not recording this prayer in the period of prayers Writings, the Distance of the First transmitter to the time life of the Imam (AS), finding (Wijādah) transmitting way, transmitting interval, not-recording of this prayer in Ibn al-Bāqī contemporary, writing of this prayer at the time of the Ottoman caliphate and the prevalence of this prayer writing at the time of the Safavid period and the use of unused verbal elements in the first-century texts in the Șabāḥ Prayer are among the reasons (one of 12) to doubt this attribution

کلیدواژه‌ها [English]

  • Attribution doubt
  • Șabāḥ Prayer
  • Imam 'Ali (AS)
  • Isnad
  • Codicology Analysis

مراجع

  1. آقا بزرگ طهرانی، محمدحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، نجف: مکتبة الغری، 1355.
  2. آل جمیع، حبیب، معجم المؤلفات الشیعه، بیروت: مؤسسة البقیع لاحیاء التراث، بی‌تا.
  3. ابن طاووس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العنایات، تحقیق و تصحیح ابوطالب کرمانی و محمدحسن محرر، قم: دارالذخائر، 1411ق.
  4. ابو رجال یمنی، احمدبن صلح، مطلع البُدُور و مجمع البحور فی تراجم رجال الزیدیه، تحقیق عبدالقریب مطهر محمد حجر و کمک مجدالدین بن محمد بن منصور المویدی، یمن: مرکز اهل البیت للدراسات الاسلامیه، 2004م.
  5. افشار، ایرج و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخ خطی کتابخانۀ ملی ملک، با همکاری محمدباقر حجتی و احمد منزوی، تهران: بی‌نا، 1352.
  6. امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت: دار التعارف، 1403ق.
  7. ایزدپناه، عباس، «اثبات صدور حدیث از طریق مضمون‌شناسی و متن»، علوم حدیث، شمارۀ 4، 1376، ص7ـ29.
  8. بحرالعلوم، عزالدین، اضواء علی دعاء الصباح، بیروت‌ـ لبنان: دار الزهراء، 1432ق.
  9. جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه، معاونت‌پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1392.
  10. حسین پوری، امین، حدیث ضعیف: نگاهی به رویکرد قدمای شیعه، قم: مؤسسه علمی‌فرهنگی، 1393.
  11. خانی، حامد، «هویت و انتساب صحیفۀ سجادیه با تکیه بر شاخصه‌های متن»، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادقR، 1382.
  12. خوانساری، محمدباقر بن ‌زین‌العابدین، روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، محمدباقر ساعدی خراسانی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1356.
  13. خویی، مصطفی بن محمدهادی، شرح دعای صباح، به کوشش اکبر ایرانی قمی، نشر میراث مکتوب، تهران: آینه میراث، 1376.
  14. دوانی، علی، مفاخر الاسلام، تهران: امیرکبیر، 1363.
  15. راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران: انتشارات نگاه، 1378.
  16. ربیع نتاج، سید علی‌اکبر و زهرا اکبری، «کاوشی در دعای ام داود»، سفینه، شمارۀ 36، پاییز 1391، ص82ـ105.
  17. رضوانی، احمد، «تسامح»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج15، 1387.
  18. رضوی، سید عباس، «تسامح در ادله سنن از دیدگاه آقا حسین خوانساری»، مجله فقه، شمارۀ 19 و 20، 1376، ص208ـ239.
  19. رنجبر، جواد و خاطره احمدی، «روابط بینامتنی داستان حضرت موسی با رمان طارق من السماء»، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال ششم، شمارۀ 21، بهار 1394، ص9ـ26.
  20. ری‌شهری، محمد، کیمیاء المحبة: لمحات من حیاة العارف الواصل المرحوم رجبعلی خیاط، مترجمین تعریب خلیل العصامی، قم: مؤسسه فرهنگی دارالحدیث، 1422ق.
  21. زرکلی، خیرالدین، الاعلام قاموس تراجم لاشهرالرجال والنساء من‌العرب والمستعربین والمستشرقین، بیروت: دارالعلم للملایین، 1979م.
  22. سبزواری، ملا هادی، شرح دعای صباح، تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1375.
  23. سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران: ناشر کومش، 1373.
  24. سزگین، فؤاد، تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری و دیگران، تهران: به کوشش خانه کتاب، 1380.
  25. سند، محمد، «جایگاه بحث مضمونی نسبت به بحث صدوری»، پژوهش‌های اصولی، شمارۀ 7، پاییز 1386، ص85ـ104.
  26. شاکر، ابوالقاسم، تاریخ تشیع در ایران، قم: زمزم هدایت، 1390.
  27. شوکانی، محمد بن ‌علی، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
  28. صبحی، صالح، علوم حدیث و اصطلاحات آن، ترجمه و تحقیق عادل نادر علی، قم: انتشارات اسوه، 1383.
  29. صدر، سید حسن، نهایة الدرایه فی شرح الرسالة الموسوعة بالوجیزة بالبهائی، تحقیق ماجد الغرباوی، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
  30. صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: انتشارات فردوس، 1378.
  31. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: انتشارات مؤسسۀ الاعلمی المطبوعات، 1971.
  32. طبری، محمد بن‌ جریر، تاریخ الطبری: ت‍اری‍خ‌ الرسل و الملوک، محقق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار سویدان، 1967.
  33. طبسی، نجم‌الدین، تا ظهور، تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، 1388.
  34. عاملی، شیخ بهاءالدین، مفتاح الفلاح و مصباح النجاح، ترجمۀ علی بن طیفور بسطامی، مقدمۀ حسن‌زادۀ آملی، تهران: انتشارات حکمت، 1366.
  35. عاملی، حسین بن عبدالصمد، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، تحقیق عبداللطیف الکوه کمری، قم: مجمع ذخائر اسلامی، 1401ق.
  36. عبدالباقی، محمدفؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره: مطبعه دار الکتب المصریه، ۱۳۶۴ق.
  37. عسکری، سید مرتضی، معالم المدرستین، ترجمۀ محمدجواد کرمی، تهران: مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، 1386.

38.عمادی حائری، سید محمد، «متن‌‌شناسی: روش‌شناسی تحلیل متن»، گزارش میراث، شمارۀ 35، مهر و آبان 1388، ص39ـ42.

  1. غفاری‌صفت، علی‌اکبر و محمدحسن صانعی‌پور، دراسات فی علم الدرایه: تلخیص مقباس الهدایه، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)، دانشگاه امام صادقR، 1384.
  2. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، ذریعة الضراعه، تحقیق محمد امامی کاشانی، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
  3. ـــــــــ ، الوافی، اصفهان: مکتبة الامام علی R العامه، 1406ق.

‎42. ــــــــ ، خلاصة الاذکار و اطمینان القلوب، تحقق سیدحسن نقیبی، بی‌جا: بی‌نا، 1033ق.

  1. قرشی الحلی، مجدالدین علی بن الحسین بن باقی، اختیار المصباح الکبیر، تحقیق مهدی دمیری گلپایگانی، قم: مکتبة العلامه المجلسی، 1432ق.
  2. قضاعی، محمد بن سلامه، دستور معالم الحکم و مآثور مکارم الشیم من کلام‌ام‍ی‍رال‍م‍ؤم‍ن‍ی‍ن‌ ع‍ل‍ی بن اب‍ی‌طال‍بR‌، ترجمۀ فیروز حریرچی، تهران: امیرکبیر، 1375.
  3. قمی، شیخ عباس، کلیات مفاتیح الجنان، ترجمۀ کمره‌ای، تهران: مؤسسۀ انتشارات نبوی، 1381.
  4. قنبری، محمد، شناخت‌نامۀ کلینی و الکافی، قم: مؤسسه علمی‌فرهنگی دار الحدیث، 1387.
  5. کلانتری، علی‌اکبر، «تسامح در ادلۀ سنن، قاعده‌ای ناکارآمد»، پژوهش‌های اعتقادی کلامی، شمارۀ 17، بهار 1389، ص1ـ21.
  6. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت ـ لبنان: مؤسسة الوفاء، 1403ق.
  7. محقق‌ حلی، جعفر بن حسن، مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام، شارح محمد بن‌ علی موسوی عاملی، مشهد، مؤسسۀ آل بیتk لاحیاء التراث العربی، 1401ق.
  8. مکارم شیرازی، ناصر، « نقش نهج‌البلاغه در فقه اسلامی»، پژوهش‌های نهج‌البلاغه، شمارۀ 2 و 3، زمستان 1380 و بهار 1381، ص24ـ41.
  9. ملکی اصفهانی، مجتبی، فرهنگ اصطلاحات اصول، مقدمه جعفر سبحانی، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1393.
  10. مهریزی، مهدی، مکتب حدیث شیعه، به کوشش علی صدرایی خویی، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، قم: سازمان چاپ و نشر، 1380.
  11. میرمحمدی، سید ابوالفضل، «تسامح در ادله سنن بحثی در اخبار من بلغ»، مقالات و بررسیها، شمارۀ 47ـ48، تابستان 1368، ص1ـ18.
  12. ــــــــــــ ، تسامح در ادله سنن(2) بحثی در اخبار من بلغ»، مقالات و بررسیها، شمارۀ 49ـ50، بهار 1369، ص1ـ18.
  13. نجفی قوچانی، محمدحسن، شرح دعای صباح، مصحح محمدرضا عطایی، تهران: نشر هفت، 1378.
  14. نوری طبرسی، حسین بن محمد‌تقی، خاتمۀ مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آل بیتk، لاحیاء التراث، 1415ق.
  15. نیکونژاد، زهرا و دیگران، «بررسی بینامتنیت عهدین در دعای سمات»، پژوهشنامه ثقلین، دورۀ 2، شمارۀ 3، پاییز 1394، ص549ـ576.
  16. نسخه* خطی دعای صباح، رقم 81، کاتب محمد شفیع بن محمدعلی تبریزی، تهران: کتابخانۀ موزۀ ملی ملک، 1255 و 1268ق.
  17. نسخه خطی دعای صباح، رقم 1/6128، کاتب محمدقاسم میرکی، تهران: کتابخانۀ موزۀ ملی ملک، 1243یا 1246ق.
  18. نسخه خطی دعای صباح، رقم 67، کاتب احمد نیریزی، تهران: کتابخانه موزۀ ملی ملک،1128ق.
  19. نسخه خطی، رقم 58، تهران: کتابخانۀ موزۀ ملی ملک، 1255.
  20. نسخه خطی، رقم 1250689، تهران: کتابخانۀ اسناد و مدارک ملی کشور.
  21. نسخه خطی، رقم 27186ـ1، تهران: کتابخانۀ اسناد و مدارک ملی کشور.
  22. نسخه خطی، رقم 30022ـ5، تهران: کتابخانۀ اسناد و مدارک ملی کشور.
  23. نسخه خطی، رقم 5ـ219580، تهران: کتابخانۀ اسناد و مدارک ملی کشور.
  24. نسخه خطی، رقم 6ـ27186، کاتب میرزامصطفی منشی‌باشی، تهران: کتابخانۀ اسناد و مدارک ملی‌کشور.
  25. نسخه خطی شرح البدایة فی علم الدرایه، رقم ‏‎۴۸۱۴۷ م، زین‌الدین بن علی شهید ثانی، به کتابت محمدباقر بن محمد، مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی، ‎۱۲۷۳ق.
  26. نسخه خطی، رقم 609، کاتب ملا محمدجعفر، مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی، 1279ق.
  27. 69. نسخه خطی، رقم 2064، شرح زین‌العابدین محلاتی، مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی، 1305ق.
  28. نسخه خطی، رقم 1922، شرح اسماعیل خواجویی، مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی، 1311ق.
  29. نسخه خطی، رقم 12443، مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
  30. نسخه خطی، رقم 3147، مشهد: کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
  31. نسخه خطی دعای صباح، به کتابت میرزا قزوینی گیلانی، مشهد، کتابخانۀ دانشگاه فردوسی،[بی تا].
  32. نسخه خطی، با عنوان مجموعه، رقم 10980، به کتابت میرزا علی بن خاکمردانی خویی، قم: کتابخانۀ آیه الله مرعشی نجفی.
  33. نسخه خطی، با عنوان مجموعه، به شمارۀ مسلسل 12418، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
  34. 76. نسخه خطی، رقم 609، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
  35. 77. نسخه خطی دعای صباح، رقم 70، کاتب ام سلمه قاجار، انگلستان: کتابخانۀ دیجیتال دانشگاه هارواد، 1243ق.
  36. وفادار مرادی، محمد، «شرح دعای‌ صباح حضرت امیرالمؤمنین»، گلستان قرآن، شمارۀ 43، 1379، ص29ـ33.
  37. ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران: نشر نی، 1380.
  38. هاشمی شاهرودی، سید محمود، «بحثی پیرامون اخبار من بلغ»، پژوهش‌های اصولی، شمارۀ 4 و 5، تابستان و پاییز 1382، ص6ـ33.
  39. همدانی، مصطفی، «روش اعتبارسنجی صدور روایات عرفانی و اخلاقی، مطالعۀ موردی و تحلیل گفتمان روش کتاب سر الاسراء»، پژوهش‌نامۀ اخلاق، شمارۀ 26، زمستان ۱۳۹۳، ص27ـ46.
  40. Http://psd.Lib.harvard.edu
حدیث پژوهی
دوره 11، شماره 1 - شماره پیاپی 21
21
شهریور 1398
صفحه 133-160

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار