حوزۀ حدیثی شیعیان در بغداد از تأسیس تا پایان سدۀ سوم هجری

نویسندگان

دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

آگاهی از تاریخ اندیشه‌ها هر محققی را ناگزیر رهسپار کانون‌های زایش آن تفکر می‌کند. بنابراین پی‌جویی از تاریخ تفکر و سیر اندیشۀ شیعی نیز نیازمند آشنایی و واکاوی حوزه‌های اندیشه‌ساز آن است. در این میان، حوزۀ حدیثی شیعیان در بغداد در تولید علم و عالم‌پروری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. در پژوهش حاضر، تأسیس این حوزه و مراحل بالندگی آن تا انتهای سدۀ سوم و نیز عملکرد حوزۀ بغداد در سه عرصۀ علم‌آموزی، تألیف آثار و انتقال مکتوبات گذشتگان بررسی، تبیین و تحلیل می‌شود. بر اساس یافته‌های این پژوهش، پیشینۀ حرکت علمی شیعیان بغداد اغلب به عالمان محلۀ کرخ در عصر صادقینv می‌رسد. تلاش علمی این گروه و جمعی از مهاجران کوفی‌ در دوران تأسیس شهر بغداد به‌دلیل فقدان ظرفیت علمی لازم و شرایط سخت سیاسی به تأسیس حوزۀ بغداد نینجامید. این حوزه از زمان تأسیس تا انتهای قرن سوم سه مرحله را گذرانید. مرحلۀ نخست(دوران مهاجران)، حوزۀ بغداد به‌وسیلۀ عالمان مهاجر کوفی پایه‌گذاری شد. مرحلۀ دوم(دوران بومیان)، شکوفایی این حوزه به‌ دست عالمان بومی‌اش بود و حتی دوران خفقان متوکل نتوانست روند رو به رشد آن را متوقف سازد. مرحلۀ سوم(عصر غیبت صغری)، تلاطم‌های عقیدتی مانع پویایی این حوزه به‌واسطۀ فعالیت عالمان بغدادی و رحله‌های علمی نشد. تجربۀ دو نمای متفاوت از علم‌آموزی، پرتألیفی، جامع‌نگاری‌های متعدد و پیشتازی در نگارش برخی تک‌نگاری‌ها ـ که بررسی اعتبار این آثار نشانگر منزلت والای حوزۀ بغداد است‌ـ و انتقال گستردۀ میراث معتبر و کهن ثقات متقدم شیعه، گزارشی از عملکرد حوزۀ حدیثی بغداد است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Shiite hadith center in Baghdad: from development until the end of 3rd century Nosrat Nilsaz Associate professor of Ulum Quran and hadith, Tarbiat Modares University.

نویسندگان [English]

  • Nosrat Nilsaz
  • Abolfazl Rajaeifard
University of Tarbiat Modares
چکیده [English]

Knowledge of the history of ideas inevitably leads any researcher to the centers of its birth. Therefore, researching the history of Shiite thought and course requires familiarity and analysis of its fields of thought. Meanwhile, the Shiite hadith field in Baghdad had a special place in the production of science and teaching scholars. In the present study, the establishment of this seminary and its development stages until the end of the third century, as well as the performance of the Baghdad seminary in three areas of learning, compiling works and transmitting the writings of the past are reviewed, explained and analyzed. According to the findings of this study, the history of the scientific movement of the Shiites of Baghdad often goes back to the scholars of the Karkh place in the era of Șādiqayn (pbuh). The scientific efforts of this group and a group of Kūfī immigrants during the establishment of the city of Baghdad did not lead to the establishment of the Baghdad constituency due to the lack of necessary scientific capacity and difficult political conditions. This seminary went through three stages from its establishment until the end of the third century. The first phase (the time of the emigrants), the Baghdad seminary was founded by Kūfī immigrant scholars. The second phase (the natives period) was the flourishing of this field by its native scholars, and even the suffocating period of Mutawakil could not stop its growing trend. The third phase (the age of minor absence), ideological turmoil, did not hinder the dynamism of this field due to the activities of Baghdad scholars and scientific stages. The experience of two different aspects of scholarship, authorship, numerous collections, and the forerunner in the writing of some monographs - which examine the validity of these works - shows the high status of the Baghdad seminary - and the extensive transmission of the authentic and ancient heritage of the early Shiites.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • the Shiite hadith center in Baghdad
  • Kūfī immigrant
  • native scholars
  • Learning science
  • Scientific writings
  • transmitting the heritage of last generations
  1.  

    1. ابن ‌اثیر، عزالدین، الکامل، بیروت: دار صادر، 1385ق.
    2. ابن‌ بابویه، محمد بن علی، عیون أخبار الرضاR، تهران: نشر جهان، 1378ق.
    3. ـــــــ ، کمال‌الدین و تمام‌النعمة، تهران: اسلامیه، 1395ق.
    4. ـــــــ ، التوحید، قم: جامعۀ مدرسین، 1398ق.
    5. ـــــــ ، من لایحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
    6. ابن‌ شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلما، قم: بی‌نا، بی‌تا.
    7. ابن غضائری، احمد بن حسین، رجال ابن الغضائری‏، قم: مؤسسه اسماعیلیان‏، 1364ش.
    8. ابن‌قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، أخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قاهره: دار احیاء الکتب العربی، 1960م.
    9. احمد، منیرالدین، نهاد آموزش اسلامی، ترجمۀ محمدحسین ساکت، تهران: نشر نگاه معاصر، 1384ش.
    10. اربلی، علی بن عیسی، کشف ‌الغمة فی ‌معرفة الأئمه، تبریز: بنی‌هاشمی، 1381ق.
    11. برقی، احمد بن محمد، رجال‌ البرقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383ق.
    12. بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، تحقیق عبدالعزیز الدوری، بیروت: جمعیة المستشرقین الألمانیة، 1398ق.
    13. پاکتچی، احمد، «حوزه‌های کم‌شناخته و متقدم حدیث و معارف امامیه در عراق، شام و مصر»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 52، 1391ش، ص125ـ166.
    14. پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان، قم: مؤسسۀ امام صادقR، 1391ش.
    15. تفضلی، عباس‌علی و رحیم‌پور ازغدی، طاهره، «بررسی حوزۀ حدیثی شیعۀ بغداد در سه سدۀ نخستین»، تاریخ، شمارۀ 13، 1388ش، ص7ـ24.
    16. حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهمR، ترجمۀ سید محمدتقی آیت‌اللهی، تهران: امیرکبیر، 1385ش.
    17. جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعهR، تهران: نشر علم، 1390ش.
    18. ـــــــ ، منابع تاریخ اسلام، تهران: نشر علم، 1393ش.
    19. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم‌ الادبا، قم: دار الفکر، 1400ق.
    20. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1417ق.
    21. خویی، ابوالقاسم، معجم‌ رجال ‌الحدیث، قم: مرکز نشر آثار شیعه، 1410ق.
    22. رجایی‌فرد، ابوالفضل، تحلیل حوزه‌های مختلف میراث مکتوب شیعه در پنج قرن نخست بر اساس دو فهرست نجاشی و شیخ ‌طوسی، کارشناسی‌ ارشد، علوم قرآن و حدیث، علوم انسانی، تربیت ‌مدرس، استاد راهنما: نصرت نیل‌ساز، 1395ش.
    23. زرین‌کوب، عبدالحسین، کارنامۀ اسلام، تهران: امیرکبیر، 1387ش.
    24. شوشتری، محمد‌تقی، قاموس ‌الرجال، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
    25. طباطبایی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه، قم: دار الحدیث، 1390ق.
    26. طبسی، محمدجعفر، رجال الشیعة فی أسانید السنة، مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1420ق.
    27. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم والملوک، بیروت: دار التراث، 1387ق.
    28. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، نجف: مکتبة ‌المرتضویه، بی‌تا.
    29. ـــــ ، رجال الطوسی، نجف: انتشارات حیدریه، 1381ق.
    30. ـــــ ، اختیار معرفة الرجال، مشهد: مؤسسۀ نشر دانشگاه مشهد، 1409ق.
    31. ـــــ ، الغیبة، قم: دار المعارف‌ الاسلامیه، 1411ق.
    32. ـــــ ، تهذیب ‌الاحکام، تهران: دار الکتب ‌الاسلامیه، 1407ق.
    33. ـــــ ، الاستبصار، تهران: دار الکتب ‌الاسلامیه، 1390ق.
    34. قمی، عباس، الکنی والالقاب، تهران: مکتبة الصدر، بی‌تا.
    35. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم: دار الکتاب، 1404ق.
    36. کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد، 1348ش.
    37. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دار الکتب ‌الاسلامیه، 1407ق.
    38. کورانی عاملی، علی، الامام الکاظمR سید البغداد، بی‌جا: بی‌نا، 1431ق.
    39. مازندرانی، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم: مؤسسة آل ‌البیتk، 1416ق.
    40. مسعودی، علی بن حسین، اثبات‌ الوصیة، قم: انصاریان، 1426ق.
    41. معارف، مجید، پژوهشی در تاریح حدیث شیعه، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ضریح، 1374ش.
    42. مکّی، محمدکاظم، تمدن اسلامی در عصر عباسیان، ترجمۀ محمد سپهری، تهران: سمت، 1383ش.
    43. موسوی، حسن، زندگی سیاسی و فرهنگی شیعیان بغداد، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1381ش.
    44. موسوی تنیانی، اکبر، «مدرسۀ حدیثی امامیه در بغداد در عصر حضور»، علوم حدیث، شمارۀ 76، 1394ش، ص137ـ۱۵۹.
    45. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم: انتشارات جامعۀ ‌مدرسین، 1407ق.
    46. نریمانی، زهره و فیروزمندی، جعفر، «تعامل مکتب حدیثی بغداد و ری»، علوم حدیث، شمارۀ 44، 1386ش، ص127ـ139.
    47. نیل‌ساز، نصرت و رجایی‌فرد، ابوالفضل، «نحوۀ اعتبارسنجی حوزه‌های حدیثی شیعه؛ مطالعۀ موردی: حوزۀ حدیثی بغداد»، در دست نشر.
    48. همدانی، احمد بن محمد بن اسحاق، البلدان، بیروت: عالم ‌الکتب، 1416ق.
    49. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر، بی‌تا.