زهدگرایی نزد اصحاب حدیث متقدّم و متأخّر؛ بازخوانی «کتاب ‌الزهد» ابن‌ مبارک و احمد بن‌ حنبل

نویسندگان

1 دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشگاه آزاد اسلامی

3 دانشگاه فردوسی مشهد،

چکیده

اصحاب حدیث به‌مثابۀ مکتبی تمامیت‌طلب در تمامی حوزه‌های علوم دینی، در زمینۀ زهد نیز آثار قابل توجهی بر جای گذاشت. عرصۀ زهدپژوهی نزد ایشان با توجه به گرایش‌های دوگانۀ متقدّمان و متأخّران، تبلور متفاوتی از حدیث‌پژوهی را رقم زده است. اگرچه موضوع زهد در قالب نگاشته‌ای حدیثی توسط ابن‌ مبارک و ابن‌ حنبل مورد بررسی قرار گرفته، جریان‌های اثرگذار بر آن‌ها و همچنین مبانی متفاوت‌ حدیثی‌ این دو، درکی دوگانه را از مفهوم زهد حاصل آورده است. وجود مکتب فکری اصحاب حدیث و پدیداری خوانش‌های گوناگون حدیث و به‌تبع اثرگذاری بر دو محدّث مورد بحث در زمینۀ زهد نیز شایان توجه است. در این بین، داستان‌سرایی قصّاص نیز در تصویرسازی از زهد بی‌تأثیر نبوده است. در جستار پیش‌ رو سعی شده است ضمن بررسی تطبیقی کتاب الزهد ابن ‌مبارک و کتاب الزهد ابن‌ حنبل، تفاوت‌های آن دو از نظر گستره و موضوعات مطرح در این دو کتاب، مورد بحث قرار گیرد و از رهگذر جریان‌های موجود در سده‌های دوم و سوم هجری به تنوع روش‌های زهدگرایانۀ آن عصر اشاره کند.   

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Asceticism between Early and medieval Hadith Scholars, Review of "Kitāb al-Zuhd" ibn Mubārak and Aḥmad ibn Ḥanbal

نویسندگان [English]

  • Gholamreza Raeisian 1
  • Ali Mehman Nevaz 2
  • Morteza Salman Nejad 3
1 University of Ferdowsi Mashhad
2 University of Azad Islamic
3 University of Ferdowsi Mashhad
چکیده [English]

Hadith scholars, as a totalitarian school in all fields of religious sciences, also have significant works in the field of asceticism. The field of asceticism has given him a different appearance of hadith research due to the dual tendencies of the early and the mediaval. Although the subject of asceticism has been studied in the form of hadith writings by Ibn Mubārak and Ibn Ḥanbal, but the influential currents on them as well as the different hadith principles of the two have obtained a dual understanding of the concept of asceticism. The existence of the school of thought of the companions of hadith and the phenomenon of various readings of hadith and consequently the impact on the two hadiths discussed in the field of asceticism are also noteworthy. In the meantime, storytelling has not been ineffective in depicting asceticism. In the present article, while comparatively examining Ibn Mubārak's "Kitāb al-Zuhd" and Aḥmad ibn Ḥanbal's "Kitāb al-Zuhd", the differences between the two in terms of scope and issues in these two books are discussed and through the currents in The second and third centuries AH point to the variety of ascetic methods of that era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hadith Scholars
  • Ibn Mubārak
  • Aḥmad ibn Ḥanbal
  • Kitāb al-Zuhd
  • Asceticism
  • Sufism
  • Stories

مراجع

  1.  

    1. آذرنوش، آذرتاش، مدخل «ادب» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1375ش.
    2. ابن ‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح والتعدیل، دکن: مطبعة مجلس دائرةالمعارف الاسلامیه، 1371ق.
    3. ابن‌ ابی‌شیبه، عبدالله، المصنف، بیروت: دار الفکر، 1409ق.
    4. ابنابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، به‌‌کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره: مکتبة السنة المحمدیة‌، 1371ق.
    5. ابن‌ اثیر، علی بن محمد، اسد الغابه، به‌کوشش علی محمد، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1415ق.
    6. ابن ‌بابویه، محمد بن علی، الاعتقادات، به‌کوشش عصام عبدالسید، بیروت: دار المفید، 1414ق.
    7. ــــــــ ، کمال‌الدین و تمام النعمه، به‌کوشش علی‌اکبر غفاری، قم: نشر صدوق، 1405ق.
    8. ابن ‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، القصاص والمذکرون، به‌کوشش محمد لطفی صباغ، بیروت: المکتب الاسلامی، 1409ق.
    9. ــــــــ ، المنتظم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1992م.
    10. ابن حنبل، حمد، العلل، به‌کوشش صبحی بدری سامرایی، ریاض: بی‌نا، 1409ق.
    11. ــــــــ ، کتاب الزهد، تحقیق حامد الطاهر البسیونی، قاهره: دار الحدیث، 1425ق.
    12. ابن‌ خلدون، عبدالرحمن، المقدمه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1408ق.
    13. ابن‌ خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، تصحیح احسان عباس، بیروت: دار صادر، 1997م.
    14. ابن‌ خیر اشبیلی، محمد بن خیر، فهرسه، به‌کوشش ف. کودرا، بغداد: بی‌نا، 1963م.
    15. ابن ‌سعد، محمد، الطبقات، به‌کوشش احسان عباس، بیروت: دار صادر، 1904ق.
    16. ابن ‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، جامع بیان العلم و فضله، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1398ق.
    17. ابن ‌عساکر، علی، تاریخ مدینه دمشق، به‌کوشش علی شیری، بیروت: دار الفکر، 1415ق.
    18. ابن ‌قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت: دار الفکر، 1405ق.
    19. ابن مبارک، عبدالله، الزهد و الرقائق، تحقیق احمد فرید، ریاض: دار المعراج الدولیه للنشر، 1415ق.
    20. ابن ‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، به‌کوشش رضا تجدد، تهران: بی‌نا، 1350ش.
    21. ابن‌ قتیبه‌، عبدالله‌، المعارف‌، به‌‌کوشش‌ ثروت‌ عکاشه‌، قاهره‌: بی‌نا، 1960م.
    22. ابوالبشری، پیمان، «روایت‌ها و عناصر داستان زندگی ابراهیم ادهم و نسبت آن با باورها و آداب بودایی»، مجلۀ جستارهای ادبی، شمارۀ 175، 1390ش، ص۳۵ـ۴۹.
    23. ابوحاتم‌ رازی‌، بخشى‌ از «الزینة»، ضمن‌ الغلو والفرق‌ الغالیة، به‌‌کوشش‌ عبدالله‌ سلوم‌ سامرایى‌، بغداد: بی‌نا، 1392ق.
    24. ابوطالب مکی، محمد بن علی، قوت القلوب، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1419ق.
    25. ابوعبید، قاسم بن سلام، الناسخ‌ والمنسوخ‌، به‌کوشش ‌برتن‌، کمبریج‌، 1987م.
    26. ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1967م.
    27. احمد امین، فجر الاسلام، بیروت: دار الکتب العربی، 1969م.
    28. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، به‌کوشش محمد عوض مرعب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1421ق.
    29. امین، حسن، بازتاب بودا در ایران و اسلام، تهران: میرکسری، 1378ش.
    30. بیهقى‌، احمد، مناقب‌ الشافعى‌، به‌کوشش‌ سید احمد صقر، قاهره‌: المجلس الأعلی للشؤون الاسلامیه، 1970م.
    31. پاکتچی، احمد، جریان‌های تصوف در آسیای مرکزی، تهران: الهدی، 1392ش.
    32. ــــــ ، مدخل «اصحاب حدیث» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
    33. ــــــ ، مدخل «بغداد» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۳ش.
    34. ترکی، عبدالله، اصول مذهب احمد بن‌ حنبل، عین شمس، مصر، بی‌نا، 1394ق.
    35. ترمذی‌، محمد، سنن‌، به‌کوشش‌ احمد محمد شاکر و دیگران‌، قاهره‌: بی‌نا، 1357ق.
    36. حاج منوچهری، فرامرز، گونه‌شناسی و تحلیل ساختار قصص قرآنی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادقR، 1395ش.
    37. حاج‌منوچهری، فرامرز و شمس، محمدجواد، مدخل «حسن بصری» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
    38. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1417ق.
    39. خواجه عبدالله انصاری، عبدالله بن ابی ‌منصور، طبقات الصوفیه، به‌کوشش عبدالحی حبیبی و حسین آهی، تهران: انتشارات فروغی، 1362ش.
    40. خیاطیان، قدرت‌الله، «اهل صفه در متون تاریخی و ادبی عرفانی»، مجلۀ دانشکده علوم انسانی دانشگاه سمنان، شمارۀ 28، 1388ش، ص۶۷ـ۸۶.
    41. ــــــ ، «بررسی آیات منسوب به اهل صفه از دیدگاه صوفیه»، مجلۀ دانشکده علوم انسانی دانشگاه سمنان، شمارۀ 10، 1384ش، ص۲۷ـ۴۶.
    42. ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
    43. زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر، 1395ش.
    44. سلمی، محمد بن حسین، طبقات الصوفیه، قاهره: مکتبة الخانجی، 1389ق.
    45. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الجامع الصغیر، بیروت: دار الفکر، 1401ق.
    46. شافعی، محمد بن ادریس، الرسالة، به‌کوشش‌ احمد محمد شاکر، قاهره: بی‌نا، 1358ق.
    47. شیمل، آن‌ماری، ابعاد عرفانی اسلام، ترجمۀ عبدالرحیم گواهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377ش.
    48. عرفانیان، غلامرضا، مقدمه بر کتاب الزهد حسین بن سعید اهوازی، قم: المطبعة العلمیه، 1399ق.
    49. عطار، فریدالدین، تذکرة الاولیا، تصحیح محمد استعلامی، تهران: زوار، 1366ش.
    50. غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم‌الدین، بیروت: دار الکتب الکتاب العربی، بی‌تا.
    51. غنی، قاسم، تاریخ تصوف در اسلام و تطورات و تحولات، تهران: انتشارات زوار، 1375ش.
    52. فروهر، نصرت‌الله، سرچشمه‌های عرفان، تهران: انتشارات افکار، 1387ش.
    53. فرید، احمد، مقدمه بر کتاب الزهد عبدالله ‌بن ‌مبارک، ریاض: دار المعراج الدولیة للنشر، 1415ق.
    54. قاسم‌پور، محسن و مهمان‌نواز، علی‌، «بررسی تغییرات انگارۀ سنت نبوی در طول دو قرن نخست هجری»، فصلنامۀ پژوهشنامه تاریخ اسلام، سال پنجم، شمارۀ 20، 1394ش، ص۱۰۹ـ۱۳۲.
    55. قشیری، ابوالقاسم، الرسالة الصوفیه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد العثمای، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1354ش.
    56. قشیری، عبدالکریم بن هوازن، رسالۀ قشیریه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تهران: علمی و فرهنگی، 1385.
    57. کشى‌، محمد، معرفة الرجال‌، اختیار طوسى‌، به‌کوشش‌ حسن‌ مصطفوی‌، مشهد: بی‌نا، 1348ش.
    58. مجتبایی، فتح‌الله، مقالۀ «بلوهر و بوداسف» در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1383ش.
    59. مدرسی، محمدتقی، العرفان الاسلامی بین نظریات البشر و بصائر الوحی، بیروت: دار البیان العربی، 1412ق.
    60. مرعشلی، یوسف عبدالرحمن، فهرس احادیث کتاب الزهد عبدالله المبارک المروزی، بیروت: دار النور الاسلامی، 1408ق.
    61. ـــــــ ، فهرس احادیث کتاب الزهد للامام احمد بن محمد بن‌ حنبل الشیبانی، بیروت: بی‌نا، 1408ق.
    62. مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی، 1387ش.
    63. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت: دار المعرفة، ۱۴۱۵ق.
    64. موحدی محب، عبدالله، «بهرۀ قصۀ بلوهر و یوذاسف از آبشخور فرهنگ اسلامی شیعی»، مجلۀ حدیث‌پژوهی، سال دهم، شمارۀ 20، 1397ش، ص۱۱۷ـ۱۴۰.
    65. مهمان‌نواز، علی، حجتی، سید محمدباقر، مهریزی، مهدی، «پیوند زهد و حدیث در کتاب الزهد ابن‌ مبارک»، مجلۀ صحیفه مبین، سال 22، شمارۀ 59، 1395ش، ص۱۰۵ـ۱۳۰.
    66. میرباقری‌فرد، سید علی‌اصغر، «علل پایبندی پیروان مکتب عرفانی بغداد به رعایت شریعت»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، سال هفدهم، شمارۀ 64، 1388ش، ص۶۵ـ۹۰.
    67. میرحسینی، یحیی، «بازشناسی شخصیت و رفتار اجتماعی قصّاص»، تاریخ و تمدن اسلامی، شمارۀ 22، 1394ش، ص۳ـ۳۵.
    68. نصر، سید حسین، مدخل «تصوف» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۷ش.
    69. نمیری، عمر بن شبه، تاریخ المدینه، قم: دار الفکر، 1410ق.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار