مطالعۀ حدیثی تفسیری آیۀ «قضاء تفث» با نگاهی به رویکردهای انتقادی عقل‌گرایان

نویسنده

پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم

چکیده

آیۀ 29 حج با عنوان آیۀ قضای تفث که در ضمن مناسک حج یاد می‌شود، هم از جهت دلالت ظاهری و هم دلالت باطنی تأویلی، در میان مفسران و قرآن‌پژوهان با آرای گوناگونی همراه بوده و از منظر تفسیری و زبان‌شناختی قرآن، شایستۀ بررسی است. در این بررسی، به موازات افق‌گشایی‌های ارزشمند روایات تفسیری اهل بیتk، مناقشاتی جدّی از سوی برخی عقل‌گرایان معتزلی و شیعی به زبان باطنی تأویلی مورد نظر این روایات نیز مطرح شده که این مقاله برای یافتن تفسیری قابل دفاع از آیه و ارائۀ پاسخی به این انتقادات، بررسی لغوی و مطالعۀ روایی مربوط به این آیه را پی گرفته است. در این راستا مستند به منابع اصیل لغوی سه دیدگاه مهم در مفهوم «تفث» بررسی شده و این دیدگاه‌ها قابل ارجاع به یکدیگر دانسته شده است. طبق این بررسی فارغ از ابهاماتی که دربارۀ معنای اصلی ریشۀ «تفث» مطرح است، معنای متبادر از تعبیر قضای تفث در کاربرد قرآنی همان رفع آلودگی‌ها و ژولیدگی‌هاست که البته ملازمۀ روشنی با انجام برخی مناسک پایانی حج دارد که با رفع آلودگی‌ها و زدودن زواید ظاهری بدن و برطرف شدن محدودیت‌های گذشته همراه است. اما برخی روایات اهل بیتk به نقل منابع متقدم و اصیل حدیث شیعی، افزون بر این، به افق دیگری از معنای آیه به‌عنوان معنای تأویلی باطنی اشاره دارند و «لقاء الامام» را تأویل آیه دانسته‌اند. این روایات به‌رغم برخی مناقشات، از دیدگاه‌های افراطی و غیر قابل دفاع باطنی، بیگانه بوده و در چهارچوب نظریۀ زبان تأویلی قرآن در مکتب اهل بیتk تحلیل‌پذیر است. ضمن آنکه برخلاف تصور برخی منتقدان، در این روایات، «قضاء تفث» به لقاء امام تفسیر شده است نه خود «تفث».

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Interpretive and Traditionary Studies of the Verse of "Qadā Tafath" (Q. 22:29) with a Look at the Critical Approaches of Rationalists

نویسنده [English]

  • Mohammad Asadi
Research Institute of Hawzeh and University of Qom
چکیده [English]

Q. 22:29 as the verse of Qadā Tafath, which is mentioned in addition to the rituals of Hajj, has been associated with various opinions among commentators and Qur'anic scholars, both in terms of its textual and inward meanings, and is worth examining from the interpretive and linguistic point of view of the Qur'an. In the meantime, both lexical literary study and Traditionary and interpretive studies are groundbreaking. At the same time, in parallel with the valuable horizons of the interpretive traditions of the Ahl al-Bayt (AS), serious controversies have been raised by some Mu'tazilite and Shiite rationalists in the esoteric language of these traditions. In this article, in the first stage, a lexical study of the concept of "Tafath" has been done and based on the original lexical sources, three important views have been examined in this regard. According to this study, regardless of the ambiguities about the main meaning of the root of "Tafath", the meaning derived from the interpretation of the case of Tafath in the Qur'anic usage is the same as removing impurities and tangles, which of course is clearly associated with performing some final Hajj rituals by removing impurities. The body is accompanied by the removal of past limitations. However, some traditions of Ahl al-Bayt (AS), quoted from the early and original sources of Shiite hadith, in addition, refer to another horizon of the meaning of the verse as the meaning of esoteric interpretation and have considered "meeting the Imam" as the interpretation of the verse. These traditions, in spite of some controversies, are foreign to extremist and indefensible esoteric views and can be analyzed in the framework of the theory of interpretive language of the Qur'an in the school of Ahl al-Bayt (AS). Contrary to the belief of some critics, in these traditions, "Qadā Tafath" has been interpreted as meeting the Imam and not "Tafath" itself.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qadā Tafath
  • Q. 22:29
  • Exegetical Hadiths
  • Undercover
  • Interpretation
  • Rationalists
  1.  

    1. ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، قم: اسماعیلیان، 1364ش.
    2. ابن فارس، احمد، ترتیب مقاییس اللغة، قم: مرکز دراسات الحوزة والجامعة، 1387ش.
    3. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار إحیاء التراث العربى، 1408ق.
    4. ازهرى، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1421ق.
    5. استرآبادى، شرف‌الدین، تأویل الآیات الظاهرة، قم: مدرسة الامام المهدىZ، 1407ق.
    6. اسعدی، محمد، «قرآن مبین»، معرفت، شمارۀ 83، 1383ش، ص10ـ16.
    7. آلوسی، محمود، روح المعانى، بیروت: دار إحیاء التراث العربى، 1405ق.
    8. ثعلبى، احمد بن محمد، الکشف و البیان(تفسیر الثعلبی)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1422ق.
    9. جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان، تحقیق عبدالسلام هارون، قاهره: بی‌نا، 1938م.
    10. جوهری، اسماعیل بن حماد، صحاح اللغة، بیروت: ‌دار العلم للملایین، 1407ق.
    11. حویزی، عبد علی، تفسیر نور الثقلین، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان، 1412ق.
    12. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پ‍‍ژوهش‌های اسلامی، 1366ش.
    13. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دار الشامیه، 1412ق.
    14. زمخشری، محمود بن عمر، اساس البلاغه، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.
    15. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، بی‌جا: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البانی، 1385ق.
    16. شاکر، محمدکاظم، روش‌های تأویل قرآن، قم: بوستان کتاب، 1376ش.
    17. صاحب، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت: بی‌نا، 1414ق.
    18. صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن والسنة، قم: فرهنگ اسلامى، 1406ق.
    19. صدوق، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، بیروت: دار الاضواء، 1413ق.
    20. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة، 1406ق.
    21. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1420ق.
    22. طوسى محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربى، بی‌تا.
    23. فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح ‌الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث ‌العربی، 1420ق.
    24. فیض کاشانی، محسن، تفسیر الصافی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1362ش.
    25. قاضی عبدالجبار، ابوالحسن عبدالجبار بن احمد، المغنی، مصر: وزارة الثقافة و الارشاد القومی 1960ـ1965م.
    26. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1405ق.
    27. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1401ق.
    28. مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم: اسماعیلیان، 1414ق.
    29. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
    30. ــــــ ، مرآة العقول، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1363ش. ‌
    31. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران: وزارة الثقافة والارشاد الاسلامی، 1429ق.
    32. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الأمالی، قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413ق.
    33. نکونام، جعفر، «نظریۀ عرفی بودن زبان قرآن»، بی‌تا، در آدرس: farhangoelm.ir/Products/Other/Article/2103
    34. واعظ‌زاده خراسانی، محمد، المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته، مشهد: آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1417ق.