از فقه‌الحدیث تا انسان‌شناسی فرهنگی: قرائتی مردم‌شناختی از احادیث تربت و بازسازی یک گفتمان هویتی در تشیع نخستین

نویسندگان

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

ماجرای کربلا و شهادت امام حسینR و یارانشان یکی از وقایع تاریخی بود که نقش اصلی را در شکل‌دهی هویت جمعی شیعه در سدۀ نخست هجری ایفا کرد. بی‌تردید پس از این حادثۀ تاریخی، هر امر مربوط به آن به‌مثابۀ یادمان و نمادی هویتی گرامی داشته می‌شد. شاید در این میان یادمان‌های زیارتی و مادی(آبجکتیو= Objective) نقشی محوری داشت. در فرایند احیای یاد و جایگاه حضرت حسینR، تربت و خاک مزار ایشان، جایگاهی برجسته یافت و امامان شیعه تلاش کردند آن را ابزاری برای احیای جنبه‌های جسمانی و روحانی شیعیان مطرح کنند. با اینکه حضرت علی بن الحسینR در انعکاس و برجسته‌سازی واقعۀ کربلا جایگاهی متمایز داشت، کهن‌ترین گزارش‌ها در خصوص تربت مزار حضرت حسینR مربوط به عصر پس از ایشان بود. گزارش‌های متعددی حاکی از شکل‌گیری گفتمان «تربه الحسین» در نیمۀ اول سدۀ دوم هجری است که در آن‌ها، احادیث صادقینv مهم‌ترین جایگاه را دارد. این گزارش‌ها از نظر محتوا و تعداد، به شکلی است که بر اساس آن، با ظن بسیار قوی می‌توان شکل‌گیری گفتمان «تربه الحسین» را در نیمۀ اول سدۀ دوم هجری تاریخ‌گذاری کرد. علاوه بر آن، جایگاه این گفتمان و مؤلفه‌های آن حاکی از یک گفتمان مردم‌شناختی ناشناختۀ شیعی در قرون متقدم است. این پژوهش نشان خواهد داد چگونه فقه‌الحدیث می‌تواند با استفاده از نگاه‌های مردم‌شناختی گسترش یابد و درک بهتری از متن‌ها و فرامتن‌های یک حدیث ارائه کند. این پژوهش با مطالعۀ گروه احادیث تربت نشان خواهد داد که فقه‌الحدیث در صورت ورود به عرصۀ انسان‌شناسی فرهنگی، علاوه بر فهم متن در سطوح ادبی و واژگانی می‌تواند به کشف و معرفی گفتمان‌های انسان‌شناختی در دورۀ صدور این گزارش‌ها نیز مبادرت ورزد. این مقاله با تفقه در احادیث تربت از زاویۀ دید انسان‌شناختی، گفتمان تربه الحسین در نخستین سده‌های اسلامی را به‌مثابۀ یکی از مؤلفه‌های هویتی تشیع نخستین، بازسازی و بازشناسی خواهد کرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

From Fiqh al-Hadīth to Cultural Anthropology: An Anthropological Reading of the turbat Traditions and Reconstruction of an Identity Discourse in Early Shiism

نویسندگان [English]

  • Mohamad Hadi Gerami
  • Faeqeh Sadat Mir Mohammad Hosseini Fashami
Institute for Humanities and Cultural Studies
چکیده [English]

The story of Karbalā and the martyrdom of Imam Hussein (AS) and his companions was one of the historical events that played a major role in shaping the collective Shiite identity in the first century AH. Undoubtedly, after this historical event, everything related to it was cherished as a memorial symbol. Perhaps pilgrimage and material objects played a pivotal role in this. In the process of reviving the memory and status of Imam Hussein, his tomb and its soil found a prominent place, Shiite Imams sought to view it as a means to restore the physical and spiritual elements of the Shiites. Although Imam ʿAlī b. al-Ḥussain (AS) had a special place in reflecting and highlighting the event of Karbalā, but the oldest reports about the tomb of Imam Hussein were related to the era after him. Numerous reports indicate the formation of the discourse of turbat al-ḥussain (AS) in the first half of the second century AH, in which the traditions of Imam Sādiq (AS) and Imam Bāqir (AS) have the most important place. In terms of content and number, these reports are in a way, according to which, the formation of the discourse of turbat al-Ḥussain (AS) can be dated to the first half of the second century AH. This discourse and its components may contribute to the discovery in the early centuries, of a Shiite anthropological discourse which is still unknown. This study will show how fiqh al-ḥadīth can be developed using an anthropological perspective and provide a better understanding of the texts and metatexts of aḥādith. This study will show that application of cultural anthropology in fiqh al-ḥadīth, in addition to understanding the text at the literary level, can help to discover and introduce anthropological discourses in the period of issuing these reports. Through reflecting on the rituals of turbat from an anthropological point of view, this essay will recreate and identify the discourse of turbat al-Ḥussain (AS) in the first centuries of Islam as one of the components of the identity of the early Shiites.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fiqh al-Hadīth
  • Cultural Anthropology
  • Turbat al-Ḥussain (AS)
  • Shiite Collective Identity

مراجع

  1.  

    1. ابراهیمی، معصومه، «تربت»، تارنمای دائرةالمعارف بزرگ اسلامی(انتشار: 20 دی 1398، دسترسی: 16 آبان 1399)، به آدرس: https://www.cgie.org.ir/fa/article/239632/%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D8%AA
    2. ابن بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، چ۱، قم: کتابفروشى داورى‏، 1385ش.
    3. ابن طاووس، علی بن موسی، مصباح الزائر، قم: مؤسسة آل البیتk، بی‌تا.
    4. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، چ۱، تصحیح عبدالحسین امینى، ‏نجف اشرف‏: دار المرتضویه، 1356ش.
    5. ابن مشهدى، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، تصحیح جواد قیومى اصفهانى، چ۱، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‏، 1419ق.
    6. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم: مؤسسة آل البیتk، 1409ق.‏
    7. حسنی، سید نبیل، انسان‌شناسی اجتماعی‌ـ فرهنگی جامعۀ کوفه در نگرش امام حسینR: پژوهشی اسلامی در علم انسان‌شناسی معاصر، ترجمۀ مهدی عابدی، اصفهان: کتابنامۀ نجف، 1393ش.
    8. انده، ورنر، جامعۀ شیعیان نخاوله در مدینۀ منوره، ترجمۀ رسول جعفریان، قم: دلیل ما، 1378ش.
    9. برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تصحیح جلال‌الدین محدث، چ۲، قم: دار الکتب الاسلامیه، 1371ق.
    10. پاکتچی، احمد، مقالۀ «امامیه» در‌ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: انتشارات دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1380ش.
    11. تورفیل، دیوید، زیست شیعی: مناسکی ‌شدن مسلمانان در ایران امروز، ترجمۀ سید شهاب‌الدین عودی، چ۱، اصفهان: آرما، 1399ش.
    12. ذکایی، محمدسعید، «مطالعات فرهنگی و مطالعات حافظه»، مطالعات اجتماعی ایران، دورۀ پنجم، شمارۀ 3، 1390ش.
    13. شبیری، سید محمدجواد، مقالۀ «تربت» در دانشنامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، 1393ش.
    14. طبرسى، حسن بن فضل،‏ مکارم الاخلاق، چ۴، قم: الشریف الرضى، 1412ق.
    15. طوسى، محمد بن حسن، الأمالی، چ۱، قم: دار الثقافة، 1414ق.
    16. ــــــ ، تهذیب الاحکام، تصحیح حسن الموسوى خرسان، چ۴، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.
    17. ــــــ ، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، چ۱، بیروت: مؤسسة فقه الشیعه، 1411ق.
    18. فتال نیشابورى، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، چ۱، قم: انتشارات رضی، 1375ش.
    19. فیض کاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، الوافی،‏ چ۱، اصفهان: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین علىR، 1406ق.‏
    20. قطب‌الدین راوندى، سعید بن هبة‌الله، ‏الدعوات، چ۱، قم: انتشارات مدرسۀ امام مهدىZ، 1407ق.
    21. کشى، محمد بن عمر، رجال الکشی‏، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد، 1348ش.
    22. کفعمى، ابراهیم بن على عاملى‏، البلد الأمین والدرع الحصین، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، 1418ق.‏
    23. ـــــــ ، ‏المصباح للکفعمی(جنة الأمان الواقیة)، چ۲، قم: دار الرضی(زاهدی)، 1405ق.‏
    24. کلینى، محمد بن یعقوب، ‏الکافی، تصحیح على‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، چ۴، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.
    25. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى، ‏بحار الانوار، تصحیح جمعى از محققان‏، چ۲، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
    26. مفید، محمد بن محمد، کتاب المزار- مناسک المزار، تصحیح محمدباقر ابطحى، چ۱، قم: کنگرۀ جهانى هزارۀ شیخ مفید، 1413ق.
    27. منسوب به على بن موسى، امام هشتمR، الفقه المنسوب الى الامام الرضاR، ‏تصحیح مؤسسة آل البیتk، چ۱، مشهد: مؤسسة آل البیتk، 1406ق.
    28. نورى، حسین بن محمدتقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، 1408ق، چ۱، قم: مؤسسة آل البیتk.
    29. Afsaruddin, Asma, "The Epistemology of Excellence: Sunni-Shi'i Dialectics on Legitimate Leadership" in: Speaking for Islam. Brill, 2006, pp. 49-69.
    30. Brunner, Rainer, The Role of Hadith as Cultural Memory in Shii History Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 30 (2005), pp. 318-360.
    31. Buckley, Ron P., "on the origins of Shii Hadith," The Muslim World, 88(2), 1998, pp. 165-184.
    32. Dakake, Maria, Loyalty, Love and Faith: Defining the Boundaries of the Early Shi'ite Community, PhD Dissertation, Princeton University, June 2000.
    33. Gleave, Robert, "Recent Research into the History of Early Shiism", in: History Compass, 7/6(2009).
    34. Halevi, Leor. Muhammad's Grave: death rites and the making of Islamic society, Columbia University Press, 2011.
    35. Hinds, Martin, "Kufan Political Alignments and Their Background in the Mid-Seventh Century A.D." in: International Journal of Middle East Studies, Vol. 2, No. 4, 1971.
    36. Kohlberg, Etan, "ʿĀMMA" in: Encyclopædia Iranica (online), 2011.
    37. Nakash, Yitzhak, "An Attempt to Trace the Origin of the Rituals of Āshūrā" in: Die Welt des Islams, New Series, Vol. 33, Issue 2, Nov. 1993.
    38. Sachedina, Abdulaziz, "Ithna `Ashariyya," in: Encyclopedia of the Modern Islamic World. Oxford University Press, 1995.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار