چیستی اصطلاح حدیثی روایت منتقله و ملاک انتقال و نقد و بررسی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار علوم قران وحدیث دانشگاه معارف اسلامی

چکیده

اصطلاح روایت منتقله به منقولی گفته می‌شود که در ملاحظۀ اول، روایتِ نقل‌شده از معصومR است و با توجه به شواهد و قراین، از منابع اهل تسنّن(مکتب خلفا) به کتب شیعی(مکتب اهل بیت) به‌عنوان حدیثی شیعی مندرج شده است و عالمان بعدی غالباً به‌سبب پذیرش تسامح در ادلّۀ سنن و یا اعتماد به منابع متقدم دیگر محدثان و مفسران شیعه، به‌عنوان روایت معصومR تلقی نموده‌اند. خواه سرانجام پژوهش بر روی آن، به این نتیجه منجر گردد که روایت منتهی به معصومی دیگر است نه معصوم مندرج در منبع شیعی، یا در صدور آن از هر معصومی تردید پیدا شود و یا در عدم صدور آن از معصوم یقین شود. اما اینکه این نقل که منتقله بودن آن اثبات شده، استوار است یا نه، معتبر است یا نه، مرحلۀ بعدی پژوهشِ روی روایات منتقله است. گرچه افرادی چون علامه تستری و برخی از نویسندگان معاصر، با تعابیری دیگر به روایات منتقله در آثار خود اشاره داشته‌اند، به‌گونۀ مشخص، علامه عسکری اولین محققی است که در این زمینه با تفصیل بیشتری وارد شده است. به‌صورت اجمالی، عدم وجود روایت در منابع اصیل و عتیق شیعی و نقل از طریق راویان غیر شیعی، وجود راویان مشترک، وجود شیخ اجازۀ عامی در میان اساتید صاحب منبع متقدم شیعی، عامی بودن صاحب کتاب، غیر موجود بودن در دیگر کتب معتبر شیعه حتی به الفاظ مشابه، تقریبی بودن تفکر صاحب کتاب، حساسیت کمتر محدثان نسبت به نقل در زمینۀ غیر فقه از ملاک‌های منتقله بودن روایت است. معلوم نبودن انتساب کتابی که حدیث در آن مندرج شده، به مؤلف آن، اضطراب متن، وضعی و جعلی بودن روایت، عدم انطباق با تاریخ قطعی اثبات شده یا مشهور، عدم سازگاری با ضروریات دین و مذهب و مبانی متقن کلامی، ناسازگاری با حکم عقل بدیهی و یا استبعاد عقلی داشتن، مخالفت با آیات قرآن یا سنت قطعی یا اطمینان‌آور، رجحان داشتن خبر معارض با آن و به‌طور کلی عدم وجود روایت در منبع معتبر، عدم شهرت راوی به راستگویی و امانتداری در نقل حدیث یا اشتهار وی به دروغ‏گویی و خیانت، از جمله اسباب نااستوار بودن یک روایت منتقله و نقد آن است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The essence of the hadith term "Transmitted Tradition" and the criterion for its transmission and critique

نویسنده [English]

  • Kamran Oveisi
Assistant Professor of Ulume Quran and Hadith, University of Islamic Studies
چکیده [English]

 
The term "transmitted tradition" refers to a tradition which, in the first consideration, is atradition narrated from the Infallible (as) and according to the evidence, after being transferred from Sunni sources (Caliphate School) to Shiite books (Ahl al-Bayt School), it is considered as a Shiite hadith. And later scholars have often considered it as an infallible narration (as) due to accepting “the tolerance in the reasons of the Sunnah” or trusting in the earlier sources of other Shiite narrators and commentators. It does not matter that as a result of research on it, it leads to the conclusion that this tradition leads to another infallible and not to the infallible mentioned in the Shiite source or to doubt its issuance by any infallible or be sure of not issuing it from the infallible. But whether this tradition, which has been proven to be "transmitted traidtion", is valid or not, is the next stage of my research. However, scholars such as Allamah Tustarī and some contemporary writers have referred to the transmitted traditions in their works with other phrases; But Specifically, Allamah Askarī is the first researcher to enter into this field in more detail. In short, the absence of tradition in the original and ancient Shiite sources and quoting through non-Shiite narrators, the existence of common narrators and existence of sheikh permission among the the earliest Shiite source, the non-Shiite nature of the author of the book, absence in other authentic Shiite books even in similar words, the author of the book should think about the approximation of religions, the narrators are less sensitive to quotations in the non-jurisprudential field, these are the criteria for "transmitted tradition". Uncertainty about the attribution of the book in which the hadith is contained to its author, anxiety of the text, falsehood of the narration, inconsistency with a proven or famous definite date, incompatibility with the requirements of religion and strong theological foundations, Incompatibility with the rule of obvious reason or having a rational exclusion, opposing the Quran or a definite or reassuring tradition, preferring a narration that contradicts it, and generally not having a narration in a reliable source, the narrator not being known for being truthful in narrating a hadith, or his reputation for lying and betrayal, these are among the reasons for the instability of a "transmitted tradition" and its critique.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Term
  • Essence
  • Criterion
  • Hadith
  • Transmitted
  • Critique
 
1. آقابزرگ تهرانى، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، بیروت: دار الکتب العربى، 1392ق.
2. آلوسى، محمود، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم‏، بیروت: دار الکتب العلمیه‏، 1415ق‏.‏
3. ابن أبی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة(للنعمانی)، تهران: نشر صدوق، 1397ق.
4. ابن شعبه حرّانی، ح‍س‍ن‌ ب‍ن‌ ع‍ل‍ی‌، تحف العقول عن آل الرسول، قم: جامعۀ مدرسین‏، ‏1404‌ق.
5. ابو شهبه، محمد بن محمد بن سویلم، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، ریاض: مکتبة السنة، 1421‌ق.
6. امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1420ق.
7. اوسی، علی، روش علامه طباطبایى در تفسیر المیزان، تهران: چاپ و نشر بین‌الملل، 1381ش.
8. اویسی، کامران و رضا مؤدب، «بررسی شواهد منتقله بودن و نااستواری روایت خنده حام بن نوح در تفسیر مجمع ‌البیان»، سفینه، شمارۀ 53، 1395ش[الف]، ص۱۰ـ۳۱.
9. ــــــــ ، «تحلیل روایات منتقله در مجمع البیان با تأکید بر روایت چشمه صالحR»، مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث، شمارۀ 6، 1395ش[ب]، ص۲۵ـ۴۷.
10. اویسی، کامران، «بررسی روایات تفسیری منتقله مجمع البیان در قصص انبیاء»، پایان‌نامه دکتری، تفسیر تطبیقی، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، استاد راهنما: رضا مؤدب، 1395ش.
11. ـــــ ، بررسی روایات تفسیری منتقله قصص انبیا در مجمع البیان، قم: دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، 1397ش.
12. بیومى مهران، محمد، بررسى تاریخى قصص قرآن‏، ترجمۀ سید محمد راستگو، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی‏، 1383ش.
13. تستری، محمدتقی، الاخبار الدخیلة، تهران: انتشارات صدوق، 1401‌ق.
14. تفرشى، مصطفى بن حسین، نقد الرجال، قم: مؤسسة آل البیتk لاحیاء التراث، 1377ش.
15. جبوری، عبدالله ‌محمود، الزلزال إنتصار الحق(المناظرات التی احدثت زلزالا عنیفا فی ارضیه الفکر السلفی الوهابی)، قم: منشورات الاجتهاد، 1387‌ش.
16. جمعی از نویسندگان، اطلس کامل تهران، تهران: مؤسسۀ گیتاشناسی، ۱۳۸۵ش.
17. جوهرى بصرى، احمد بن عبد العزیز، مقتضب الأثر فی النصّ على الائمة الاثنی عشر، قم: انتشارات طباطبایى، 1405ق.
18. چلپى، مصطفى بن عبدالله، ترجمه تقویم التواریخ، تهران: احیاء کتاب، 1376ش.
19. حسینیان قمی، مهدی، «پاسخی به کتاب حدیث‌های خیالی»، علوم حدیث، شمارۀ 34، 1383ش، ص۱۵۶ـ۱۸۱.
20. حلبى، ابوصلاح تقى بن نجم، تقریب المعارف، قم: الهادى، 1404ق.
21. حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، خلاصة الأقوال فی معرفة أحوال الرجال‌، نجف اشرف: منشورات المطبعة الحیدریه،‌ 1381‌ق.
22. خصیبى، حسین بن حمدان، الهدایة الکبرى، بیروت: البلاغ، 1419ق.
23. خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخویى، 1424‌ق.
24. دیاری بیدگلی، محمدتقی، پژوهشى در باب اسرائیلیات در تفاسیر، تهران: سهروردى، 1383‌ش،
25. دیلمى، حسن بن محمد، ارشاد القلوب إلى الصواب، قم: الشریف الرضی، 1412ق.
26. ربانی، محمدحسن، آسیب‌شناسی حدیث، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1388‌ش
27. رضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، چ۱، قم: هجرت، 1414ق‏.
28. زمانی پهمدانی، کاظم، «تحلیل اخبار منتقله درآثارشیخ طوسی(علیه الرحمه) و پیامدهای آن با تعریف اصطلاحی علامه عسکری»، پایان‌نامه دکتری، علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، استاد راهنما: رضا مؤدب، 1395ش.
29. سبحانی، جعفر، الشیخ الطبرسی امام المفسرین فی القرن السادس حیاته و آثاره، قم: مؤسسه امام صادقR، 1382‌ش.
30. ستار، حسین، «بررسی و تحلیل دلایل و پیامدهای روایات منتقله در آثار شیخ صدوق»، پایان‌نامه دکتری، علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، استاد راهنما: رضا مؤدب، 1393ش.
31. صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، جمال انسانیت یا تفسیر سوره یوسفR، چ۱۵، تهران: امید فردا، 1389‌ش.
32. ـــــــــ ، حدیث‌های خیالی در تفسیر مجمع البیان، چ۵، تهران: کویر، 1390ش.
33. صدوق، محمد بن على ابن بابویه، الخصال، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1362ش.
34. ــــــــ ، علل الشرائع، قم: کتابفروشى داورى، 1385ش.
35. ــــــــ ، عیون أخبار الرضاR، تهران: نشر جهان، 1378ق.
36. ــــــــ ، کمال‌الدین و تمام النعمة، تهران، دار الکتب الاسلامیه‏، 1359ش.
37. صفایى حائرى، على‏، تطهیر با جارى قرآن‏، قم: لیلة القدر، 1386ش.
38. طباطبایى، محمدحسین، شیعه در اسلام، قم: نشر قدس رضوی، 1380ش.
39. ــــــــ ، المیزان فى تفسیر القرآن‏،‌ قم: دفتر انتشارات اسلامى،‌ 1417ق.
40. طبرسى، احمد بن على، الاحتجاج على أهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضى، 1403ق.
41. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، قم: آل البیتk، 1417ق.
42. ــــــ ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: بی‌نا، 1955م.
43. طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، قم: مکتبة المحقق الطباطبایی، 1420ق.
44. ـــــ ، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران: المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة،‌ 1387‌ق.
45. عابدینی، احمد، «بررسی حدیث‌های خیالی در مجمع البیان والتبیان»، بینات، شمارۀ 72، 1390‌ش، ص۲۰۷ـ۲۱۸.
46. عاملی، حسین بن عبدالصمد، وصول الاخیار الی اصول الأخبار، قم: مجمع الذخایر الاسلامیه، 1360ش.
47. عاملی، محمد بن حسن بن شهید ثانى، إستقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار، قم: مؤسسة آل البیتk، 1419‌ق.
48. عروسى حویزى، عبد على بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم: انتشارات اسماعیلیان‏، 1415ق.
49. عسکری، مرتضى، بر گستره کتاب و سنت، ترجمۀ محمدجواد اکرمی، چ۱، قم: انتشارات علامه عسکری، 1391ش.
50. ـــــــ ، القرآن الکریم و روایات المدرستین، چ۲، تهران: مجمع العلمى الاسلامى، 1416ق.
51. ــــــ ، معالم المدرستین، چ۴، تهران: مؤسسة البعثة، 1412ق.
52. ــــــ ، نقش ائمه در احیای دین، تهران: بنیاد بعثت، 1354‌ش.
53. علوى‌مهر، حسین، آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، 1384‌ش.
54. علی‌زاده، علی، «احادیث خیالی یا شواهد خیالی»، علوم حدیث، شمارۀ 35 و 36، 1384‌ش، ص۱۲۵ـ۱۴۸.
55. فیض کاشانى، محسن، تفسیر الصافی، تهران: مکتبة الصدر، 1415ق.
56. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1368ش.
57. کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، مشهد: مؤسسة نشر دانشگاه مشهد، 1409‌ق.
58. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، قم: دار الحدیث، 1429ق.
59. مامقانى، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
60. مرعى، حسین عبدالله، منتهى المقال فی الدرایة و الرجال، چ۱، بیروت: مؤسسة العروة الوثقى، 1417ق.
61. مسعودی، عبدالهادی، آسیب‌شناخت حدیث، قم: زائر، 1390‌ش.
62. ــــــــ ، روش فهم حدیث، تهران: سمت، 1392‌ش.
63. معرفت، محمد‌هادی، آموزش علوم قرآن، قم: سازمان تبلیغات اسلامى، 1374ش.
64. ــــــ ، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیه، 1387‌ش.
65. معماری، داود، مبانی و روش‌های نقد متن حدیث از دیدگاه‌ اندیشوران شیعه، قم: بوستان کتاب، 1386‌ش.
66. مؤدب، رضا و ستار، حسین، «بررسی نقش روات مشترک در اخبار منتقله(مطالعۀ موردی: جِعّابی از مشایخ صدوق)»، حدیث‌پژوهی، شمارۀ 11، 1393ش، ص۲۰۷ـ۲۳۸.
67. مؤدب، رضا و زمانی پهمدانی، کاظم، «تحلیل روایت تفسیری منتقله ابن فحام در خصوص کاستی از آیۀ 33 آل‌عمران در امالی شیخ طوسی»، حدیث‌پژوهی، شمارۀ 17، 1396ش، ص۱۴۷ـ۱۶۴.
68. مؤدب، رضا و کامران اویسی، «بررسی منتقله بودن روایت ذبیح بودن اسحاقR در تفسیر مجمع البیان»، پژوهشنامه قرآن و حدیث، شمارۀ 16، 1394ش، ص۳۵ـ۶۲.
69. ـــــــــ ، «بررسی منتقله بودن روایت سبعة أحرف»، لسان صدق، شمارۀ 1، 1391ش، ص۱۱ـ۲۸.
70. مهدوى‌راد، محمدعلی، آفاق تفسیر مقالات و مقولاتى در تفسیرپژوهى، چ۱، تهران: هستى‌نما، 1382‌ش.
71. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1365‌ش.