کاربست روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف در مناظرۀ امام صادق با عمرو بن عبید معتزلی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه الزهرا، تهران، تهران

3 استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

 
عصر امام صادقR صحنۀ رویارویی دگراندیشان و تضارب آراء در مسائل مختلف در حوزۀ جهان اسلام است. ایشان با جریان‌های فکری متعددی همچون زنادقه، معتزله و اهل رأی به مناظره پرداخته است. یکی از مناظرات با معتزله، مناظرۀ آن حضرت با عمرو بن عبید معتزلی دربارۀ موضوع امامت است. این مقاله با مطالعۀ موردی و با بهره‌گیری از روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف، به‌منزلۀ رویکرد میان‌رشته‌ای به بررسی این مناظره پرداخته است. ضمن آنکه این مناظره در قالب محورهای موضوعی دسته‌بندی شده و بر اساس بافت موقعیتی، به تحلیل دلالت‌های سطح کاردبردشناسی و منظورشناسی پیش رفته است. تحلیل مناظره گویای آن است که سبک بیانی مناظرۀ امامR، ایضاحی و از نوع اطناب است. هرچند محور اصلی گفتمان عمرو، طلب بیعت با نفس زکیه است، امامR به‌جای مخالفت با شخص با فرعی گذاشتن اندیشه محوری گفتمان، مبانی اندیشۀ عمرو در خصوص حکومت‌داری را مورد بررسی و انتقاد قرار می‌دهد و به شکل غیرمستقیم، صلاحیت آن‌ها را در انتخاب رهبر تخطئه می‌کند. ایدئولوژی اصلی امام صادقR، تبیین زمامداری اسلامی بر اساس آیات قرآن و سیرۀ نبوی است که ملاک حق بودن گزینش حاکم را تعیین می‌کند. علم به قوانین اقتصادی برای تحقق عدالت و حسن تدبیر از جمله شروط لازم برای انتخاب رهبر جامعه است که امامR از عمرو پرسیده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Applying of Fairclough Critical Discourse Analysis Method in Imam Ja'far Sādiq's Debate with Amr Ibn Ubayd Mu'tazilī

نویسندگان [English]

  • Fereshteh Motamed Lakgeroodi 1
  • Bibi Sadat Razi Behabadi 2
  • Fathiyeh Fattahizadeh 3
1 Department of Quranic Studies and Hadith, Faculty of Theology, Alzahra University, Tehran, Iran
2 Department of Quranic Studies and Hadith, Faculty of Theology, Alzahra University, Tehran, Iran
3 Department of Quranic Studies and Hadith, Faculty of Theology, Alzahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]

During the lifetime of Imam Ja'far Sādiq (as), theological debates and discussions were carried out quite often on various Islamic topics. Imam confronted with different thoughts of his era e.g. Zanādiqa and Mu'tazila. One of his debates was with Amr Ibn Ubayd Mu'tazili on the topic of imāmah. Thus, the present inquiry seeks to review the debate in the light of Norman Fairclough's interdisciplinary approach to critical discourse analysis. Classifying the debate's subjects based on the conditional context, I analyzed the points that imply aims and functions. The CDA findings reveal that Imam Sādiq's discourse is clarified and verbiage (Itnāb). In this debate, the main aim of Amr Ibn Ubayd is to bay'at (the oath of allegiance) to al-Nafs al-Zakiyyah. Imam Sādiq (as) did not judge his view individually, but he criticized the origins of Amr Ibn Ubayd's thoughts on governing an Islamic society and indirectly showed they are not qualified to be employed in assigning a leader or caliph. Imam's main ideology is that Islamic governing rules are based on the Quranic verses and prophet's sunna. And these two principles are the prominent scales for choosing someone to be granted the caliphate. During the argument, Imam asked questions about the main features of a caliph which must be adhered to, including the knowledge of economics, to practice justice, and effective management.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imam Ja'far Sādiq (as)
  • Prophet's Sunna
  • Amr Ibn Ubayd
  • Critical Discourse Analysis (CDA)
  • Debates
  • al-Nafs al-Zakiyyah
  • Norman Fairclough

مراجع

  1.  

    1. آقاگل‌زاده، فردوس، تحلیل گفتمان انتقادی: تکوین تحلیل گفتمان در زبان‌شناسی، چ۳، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1394ش.
    2. ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق.
    3. ابن سعد، محمد بن سعد، طبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1410ق.
    4. ابن عبد البرّ، ابو عمر یوسف بن عبدالله بن محمد، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دار الجیل، 1412ق.
    5. ابن فارس، احمد‏، معجم مقاییس اللغه‏، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، چ۱، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
    6. ابن قتیبه دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم، الامامة و السیاسه، تحقیق علی شیری، بیروت: دار الاضواء، 1410ق.
    7. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
    8. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، چ۳، بیروت: دار صادر، 1414ق.
    9. ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین، مقاتل الطالبین، تحقیق احمد صقر، بیروت: دار المعرفه،
      بی‌تا.
    10. ادیب، عادل، زندگانی تحلیلی پیشوایان ما، ترجمۀ اسدالله مبشری، چ۲۲، تهران: دفتر نشر اسلامی، 1386ش.
    11. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، چ۱، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1421ق.
    12. اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، تحقیق محیی‌الدین عبدالحمید، بی‌جا: النهضة المصریه، 1926م.
    13. بدرالدین، محمدحسن، التفکیر الکلامی فی بواکیر الأولی، الطبعة الأولی، مغرب: المرکز الثقافی العربی، 2015م.
    14. بشیر، حسن، کاربرد تحلیل گفتمان در فهم منابع دینی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی،
      1395ش.
    15. بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر، 1996م.
    16. بوخاتم، مولای علی، مصطلحات النقد العربی السیماوی الاشکالیه و الأصول و الامتداد، دمشق: منشورات اتحاد الکتاب العرب، 2005م.
    17. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، چ۱، قم: اسراء، 1393ش.
    18. حسن، عبدالله، مناظرات فی الامامه، الطبعة الأولی، قم: دلیل ما، 1427ق.
    19. حر عاملى، محمد بن حسن‏، وسائل الشیعه، قم: مؤسسة آل البیتk‏، 1409ق.
    20. حمصی، محمدطاهر، مباحث فی علم المعانی، منشورات جامعة البعث، 1991م.
    21. حموی، یاقوت، معجم الادباء، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
    22. خضری بک، محمد، الدولة الامویه، الطبعة الاولی، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیه، 1995م.
    23. خضری، احمدرضا و همکاران، تاریخ تشیع 1، چ۶، تهران: سمت، 1388ش.
    24. خیون، رشید، معتزلة البصره و بغداد، الطبعة الاولی، لندن: دار الحکمه، 1997م.
    25. زینی، محمد عبدالرحیم، عمرو بن عبید و الأصول الخمسة دراسه مقارنة بین فکر المعتزلة و الاباضیه، الطبعة الاولی، عمان: مکتبة الانفال، 1428ق.
    26. راوندی، قطب‌الدین، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، چ۲، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1405ق.
    27. سامرایی، فاضل صالح، الجملة العربیة تألیفها و أقسامها، عمان: دار الفکر، 1430ق.
    28. سبحانی، جعفر، الخمس فی الشریعة الاسلامیة الغرّاء، قم: مؤسسة الامام الصادقR،
      1420ق.
    29. شعیری، حمیدرضا، نشانه‌-معناشناسی ادبیات: نظریه و روش تحلیل گفتمان ادبی، چ۱، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1395ش.
    30. شهری، عبدالهادی بن ظافر، استراتجیات الخطاب مقاورنه لغویة تداولیه، چ۱، بیروت: دار الکتاب الجدید، 2004م.
    31. صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، چ۲، قم: فرهنگ اسلامی، 1365ش.
    32. طقوش، محمد سهیل، دولت امویان، ترجمۀ حجت‌الله جودکی، چ۷، قم: نشر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392ش.
    33. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1417ق.
    34. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، تحقیق محمدباقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.
    35. طوسى، محمد بن حسن‏، تهذیب الاحکام، تحقیق حسن الموسوى‏ خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیه‏، 1407ق.
    36. عبدالجبار معتزلی، شرح الأصول الخمسه، تحقیق عبدالکریم زیدان، قاهره: مکتبة وهبه،
      1965م.
    37. ــــــــ ، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، تحقیق فؤاد السیّد، تونس: دار التونسیة للنشر، 1974م.
    38. ــــــــ ، المغنی فی أبواب التوحید و العدل؛ فی الامامه، بی‌جا: بی‌تا، بی‌تا.
    39. عطبی بصری، مهدی، بلاغة الامام الصادقR، بی‌جا: نشر السبطین، 1424ق.
    40. عکاشه، محمود، لغة الخطاب السیاسی دراسة لغویة تطبیقیة فی ضوء نظریة الاتصال، مصر: دار النشر للجامعات، 2005م.
    41. عمید زنجانی، عباسعلی، حقوق اقلیت‌ها، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1362ش.
    42. فاضل مقداد، جمال‌الدین، کنز العرفان فی فقه القرآن، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1419ق.
    43. فرکلاف، نورمن، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمۀ فاطمه شایسته پیران و همکاران، چ۳، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر مطالعات توسعه و رسانه‌ها، 1387ش.
    44. فیض کاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، الوافی‏، اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین علىR، 1406ق.
    45. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصرخسرو، 1364ش.
    46. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.
    47. مجیدی، حسن و اعتضادی‌فر، مهناز، «تحلیل گفتمان احتجاجات و مناظره‌های امام صادقR»، مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، سال بیست‌ویکم، شمارۀ 2، 1396ش.
    48. مزّی، جمال‌الدین یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق بشار عواد، بیروت: مؤسسة الرساله، 1992م.
    49. مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، چ۲، قم: دار الهجره، 1404ق.
    50. مکارم شیرازى، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه‏، چ۱، تهران: ‏دار الکتب الاسلامیه، 1374ش.
    51. ولوی، علی‌محمد، تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی، تهران: انتشارات بعثت، 1367ش.
    52. هوشنگی، حسین و شکرانی، یاسین، «اصول و روش‌های حاکم بر مناظرات امام صادقR» در مجموعه مقالات مبانی و اندیشه علمی امام صادقR، تهران: نشر دانشگاه امام صادقR، 1391ش.
    53. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، چ۶، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1371ش.
    54. یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیز، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمۀ هادی جلیلی، چ۴، تهران: نشر نی، 1393ش.
    55. Fairclough, Norman, Discourse and Social Change, Cambridge: Polity Pree, 1992.
    56. Wodak, R, Gender and discourse, London: sage, 1997.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار