ابن قولویه: محدثی در گذر از نصّ به اجتهاد (ظهور و افول یک محدث قمی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه حضرت معصومه، قم، ایران

2 استادیار گروه الهیات، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

ابن قولویه محدث و فقیه متقدم شیعی، از خاندانی محدث بود. وی تأثیرگذارترین استاد شیخ مفید بود و محدثان و بزرگان نامداری چون شیخ صدوق و ابن غضائری نزدش شاگردی کرده‌اند. حیات علمی وی در مکتب حدیث قم آغاز شد و پس از فعالیت در چند بوم‌حدیث مهم شیعه، در بغداد وفات یافت. نقش وی در انتقال حدیث و کتب راویان میان این بوم‌ها و سرزمین‌های اسلامی، در سدۀ چهارم مؤثر و کارآمد بود. او در خراسان، ماوراءالنهر و مناطق مختلف عراق و‌ مصر به تعلیم و تعلم حدیث پرداخت. مطالعۀ اسامی کتاب‌ها و برخی اعتقادات ابن‌ قولویه نشان می‌دهد او از اساتید و اعتقادات شیعیان خراسان مانند عیاشی و برخی باورهای اسماعیلیه، بیش از سایر بلاد تأثیر گرفته است. محصول این سفرها فقط کتاب کامل‌ الزیارات نبود، بلکه بیست کتاب با موضوعات فقهی به او نسبت داده شده است. این پژوهش با اشاره به تجارب و تحلیل دستاوردهای حضور وی در شهرهای مختلف، کوشیده است دربارۀ سبب وانهاده و کنار زده‌ شدن ابن‌ قولویه که اندکی پس از وفات وی رخ داده، کاوش کند. دیدگاه فقهی مشهور ابن‌ قولویه، نظریۀ عددیه است که به نظر می‌رسد افزون بر اوضاع علمی، فرهنگی و اجتماعی سدۀ چهارم و پنجم، این رأی هم به‌طور خاص، در باقی‌ نماندن نشان علمی از فقیهی نامدار چون او، سهم عمده‌ای داشته باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Ibn Qūliwayh: A Traditionist in the Transition from Naṣṣ to Ijtihād (The Rise and Fall of a Qomi Traditionist)

نویسندگان [English]

  • Ensiyeh Asgari 1
  • A'zam Farjami 2
1 Assistant Professor Ulum Quran and Hadith, Hazrat-e Masoumeh University
2 Assistant Professor of Theology, Razi University
چکیده [English]

Ibn Qūliwayh, a traditionist and the first Shiite jurist was from a traditionist family. He is the most influential teacher of Shaikh Mūfīd, and famous narrators and great scholars such as Shaikh Sadūq and Ghaḍā’irī learned from him. His scientific life began in the school of hadith in Qom, and he died after working in several areas of important Shiite hadith in Baghdad. His role in transmitting hadith and narrators' books between these Islamic lands was effective and efficient in the fourth century. He taught Hadith in Khorasan, Transoxiana (Mā Warāʾ an-Nahr), various parts of Iraq and Egypt. Studying the names of the books as well as some of Ibn Qūliwayh's beliefs shows that he was more influenced by the teachers and beliefs of the Shiites of Khorasan, such as ‘Ayyashī and some Isma'īlī beliefs, than other countries. The product of these travels was not only Kamil al-Zyiārāt, but also twenty books on jurisprudential topics. Referring to the products and analysis of the achievements of his presence in different areas, this study tried to investigate the reason why he was not accepted after his death. Ibn Qūliwayh's well-known jurisprudential view is the theory of numbers, which, in addition to the scientific, cultural and social conditions of the fourth and fifth centuries, seems to have played a major role in omitting any scientific mark from a famous jurist like him.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibn Qūliwayh
  • history of hadith
  • rijāl
  • history of narrative jurisprudence
  • history of Imami Shiit

مراجع

  1.  

    1. ابراهیم، احمد، «روزه و مسئلۀ رؤیت هلال از دیدگاه فاطمیان»، ترجمۀ سعید علیزاده، مجله حوزه، دورۀ هفتم، شمارۀ 42، ۱۳۶۹ش، ص۱۴۱ـ۱۶۴.
    2. ابن داود حلی، تقی‌الدین حسن بن علی، الرجال، تحقیق سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف: مطبعة الحیدریه، ۱۳۹۲ق.
    3. ابن ‌اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر ـ دار بیروت، ۱۳۸۵ق.
    4. ابن ‌ادریس حلی، مستطرفات السرائر «باب النوادر»(موسوعة إبن إدریس حلی)، تحقیق سید محمدمهدی موسوی خرسان، نجف: ‌عتبه علویه، 1429ق.
    5. ابن ‌براج، عبدالعزیز بن نحریر،‌ شرح جمل العلم و العمل، تصحیح کاظم مدیرشانه‌چی، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۵۲ق.
    6. ابن شاذان، محمد بن احمد قمی، مئة منقبة، تحقیق محمدباقر موحد ابطحی، قم: مدرسة الامام المهدیR بالحوزة العلمیه، ۱۴۰۷ق.
    7. ابن‌ شهرآشوب، ابوعبدالله محمد بن علی، معالم العلما، چ۲، نجف: مطبعة الحیدریه، بی‌تا.
    8. ابن ‌طاووس، سید علی بن موسی، اقبال الاعمال، تحقیق جواد قیومی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
    9. ابن‌ عماد حنبلی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، دمشق: دار ابن ‌کثیر، ۱۴۰۶ق.
    10. ابن‌ قولویه، ابوالقاسم جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تحقیق جواد قیومی، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
    11. ابن ‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
    12. ابن ‌ماکولا، اکمال الکمال،‌ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
    13. ابن ‌‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران: اساطیر، 1350ش.
    14. ابن ‌نقطه حنبلی، ابوبکر محمد بن عبدالغنی بغدادی، تکملة الاکمال، تحقیق عبدالقیوم عبدرب النبى، مکة المکرمة: جامعة أم القرى، ۱۴۱۰ق.
    15. استرآبادی، محمدفاضل، «شیخ مفید و نوسازی فقه شیعه»، فقه، شمارۀ ۲۱ و ۲۲، ۱۳۷۸ش، ص۴۱۵ـ۴۶۶.
    16. بهبهانی، وحید، تعلیقه علی منهج المقال، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
    17. بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، تصحیح پرویز اذکایى، تهران: نشر میراث مکتوب، ‌۱۳۸۰ش.
    18. ــــــ ، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۲ش.
    19. پاکتچی، احمد، «اندیشۀ فقهی ابن ابی‌عقیل و مکتب متکلمان امامیه»، مقالات و بررسیها، دفتر ۷۶(۳)، ۱۳۸۳ش، ص۳۳ـ۵۳.
    20. جباری، محمدرضا، «شناخت و تحلیل مکتب حدیثی قم از آغاز تا قرن پنجم هجری»، مطالعات اسلامی، شمارۀ 49 و 5۰، ۱۳۷۹ش، ص۵۷ـ۸۰.
    21. جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران: نشر علم،
      ۱۳۸۸ش.
    22. چلونگر،‌ محمدعلی، «مقایسه و تحلیل سیاست‌های مذهبی فاطمیان در مغرب و مصر تا پایان الظاهر(297ـ427ﻫ)»، فصلنامه پژوهش‌های تاریخی،‌ دورۀ سوم، ‌شمارۀ ۱، ۱۳۹۰ش، ص۱۹ـ۳۴.
    23. حافظ اصبهانی، احمد بن عبدالله، ذکر اخبار اصبهان، لایدن: بریل، ۱۹۳۴م.
    24. حسین‌پوری، امین، «سفرهای علمی ابن‌ قولویه و ارتباط آن با منابع کامل الزیارات»، مطالعات اعتبارسنجی حدیث، شمارۀ 1، ۱۳۹۸ش، ص۱۱۸ـ۱۴۳.
    25. خزرجی، صفاءالدین، «من فقهائنا: الفقیه الاقدم الحسن بن ابی‌عقیل العمانی»، فقه اهل بیت، شمارۀ 8، ۱۴۱۸ق، ص۱۵۷ـ۱۸۵.
    26. خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، چ۵، بی‌جا: بی‌نا، ۱۴۱۳ق.
    27. دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، چ۲، تهران: فرزان، ‌۱۳۷۶ش.
    28. دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، بی‌جا: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، ۱۳۴۱ش.
    29. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، چ۲، بیروت: دار الکتاب العربى، ‌۱۴۱۳ق.
    30. راوندی، قطب‌الدین، الخرائج و الجرائح، تحقیق مؤسسة الامام المهدیZ، قم: مؤسسه امام مهدیZ، ۱۴۰۹ق.
    31. رحمتی، محمدکاظم، مطالعاتی در تاریخ تشیع، تهران: شب‌افروز، ۱۳۹۴ش.
    32. سمعانی، ابوسعد عبدالکریم بن محمد، الانساب، تحقیق عبدالله عمر بارودی، بیروت: دار الجنان، ۱۴۰۸ق.
    33. ــــــ ، التجبیر فی المعجم الکبیر، تحقیق منیره ناجی سالم، بغداد: رئاسة دیوان الأوقاف، ۱۳۹۵ق.
    34. شریف مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سید احمد حسینی، قم: دار القرآن الکریم، ۱۴۰۵ق.
    35. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، تفسیر الشهرستانی المسمى مفاتیح الأسرار و مصابیح الأبرار، تهران: مرکز البحوث والدراسات للتراث المخطوط، ۱۳۸۷ش.
    36. شهیدی، روح الله و مهدوی‌راد، محمدعلی، «سیر انتقال میراث مکتوب شیعه در آینه فهرست‌ها»، علوم حدیث، شمارۀ 44، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۰ـ۱۵۹.
    37. شیخ منتجب‌الدین، الفهرست، تحقیق سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۳۶۶ش.
    38. صدوق، محمد بن ‌علی، الخصال، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسه نشر اسلامی، ۱۳۶۲ش.
    39. ــــــ ، من لایحضره الفقیه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، ۱۴۱۳ق.
    40. صفدی، صلاح‌الدین، الوافی بالوفیات،‌ تحقیق أحمد أرناؤوط و ترکی مصطفى، بیروت: دار إحیاء التراث، ۱۴۲۰ق.
    41. طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تحقیق سید حسن خرسان، تصحیح محمد آخوندى، چ۴، قم: دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
    42. ـــــ ، الأمالی، تحقیق مؤسسة البعثه، قم: دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
    43. ـــــ ، تهذیب الاحکام، تحقیق سید حسن خرسان، تصحیح محمد آخوندى، چ۴، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
    44. ـــــ ، الرجال، تحقیق جواد قیومى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى التابعة لجماعة المدرسین، ‌۱۴۱۵ق.
    45. ـــــ ، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، قم: نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
    46. حلی (علامه)، حسن بن یوسف، ایضاح الاشتباه، تحقیق محمد حسون،‌ قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، ۱۴۱۱ق.
    47. ــــــــ ، الرجال‏، تصحیح محمدصادق بحرالعلوم، چ۲، قم: ‌‌الشریف الرضی، ۱۴۰۲ق.
    48. فخرالدین رازی،‌ الشجرة المبارکة فی أنساب الطالبیة، تحقیق مهدی رجایی، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۹ق.
    49. فرجامی، اعظم و عسگری، انسیه، «تأثیر ابن‌ قولویه بر انتقال حدیث قم به بغداد(با تکیه بر الرجال نجاشی و الفهرست طوسی)»، پژوهش‌های قرآن و حدیث دانشگاه تهران، شمارۀ ۱، ۱۳۹۹ش، ص۹۵ـ۱۱۶.
    50. کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی، کنز الفوائد، قم: مکتبة المصطفوی، ۱۳۶۹ش.
    51. ــــــــ ، الاستنصار فی النص علی ائمة الاطهار، بیروت: دار الاضواء، ‌۱۴۰۵ق.
    52. کرمانی شیخی، محمدکریم‌خان، رساله عملیه، بی‌جا: بی‌نا،‌ بی‌تا.
    53. کشی، محمد بن عمرو بن عبدالعزیز، الرجال، تحقیق مهدی رجایی، قم: مؤسسه آل البیتk، ‌۱۴۰۴ق.
    54. کلینی، محمد بن‌ یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ‌۱۴۰۷ق.
    55. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، بیروت: مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
    56. محدث نوری، حسین ‌بن محمدتقی،‌ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت: آل ‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۲۹ق.
    57. مختاری، رضا و صادقی، محسن، رؤیت هلال، قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیه،
      ‌۱۴۲۶ق‌.
    58. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، 1993م، الامالی، تحقیق حسین استاد ولی و علی‌اکبر غفاری، چ۲، بیروت: دار المفید.
    59. ـــــ ، جوابات أهل الموصل فى العدد و الرؤیة، تحقیق شیخ مهدی نجف، بیروت: دار المفید، ‌۱۴۱۴ق[الف].
    60. ـــــ ، خلاصة الایجاز، تحقیق علی‌اکبر زمانی‌نژاد، چ۲، بیروت: دار المفید، ۱۴۱۴ق[ب].
    61. ـــــ ، رسالة المتعة، چ۲، بیروت: دار المفید، 1414ق[ج].
    62. ـــــ ، المزار، تحقیق سید محمدباقر ابطحی، بیروت: دار المفید، ۱۴۱۴ق[د].
    63. مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم، چ۲، قاهره: مکتبة مدبولى،
      ۱۴۱۱ق.
    64. مقریزی، احمد بن علی، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، بیروت: ‌دار الکتب العلمیه، ‌۱۴۱۸ق.
    65. ملیجی، عبدالحاکم، المجالس المستنصریه، قاهره: ‌دار الفکر، بی‌تا.
    66. موحد ابطحی، رضیه‌سادات، نقش شیعیان در ساختار حکومت عباسی از خلافت ناصر تا سقوط بغداد، قم: مؤسسۀ شیعه‌شناسی، ‌۱۳۹۲ش.
    67. مهریزی، مهدی، میراث حدیث شیعه، به‌کوشش علی صدرایی خویی، قم: دار الحدیث،
      ۱۳۸۰ش.
    68. نجاشی، احمد بن ‌علی، الرجال، چ۵، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم،‌ ۱۴۱۶ق.
    69. وثوقی مطلق، رجبعلی، «روابط آل‌بویه و مصر»، پژوهشنامه تاریخ، سال دوم، شمارۀ ۸، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۱ـ۱۹۴.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار