اسباب النزول از ساحت نقل تا آوردگاه رأی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

2 استاد گروه علوم و قرآن و حدیث، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

چکیده

فهم مضامین آیات قرآن به‌عنوان مهم‌ترین منبع معرفتی مسلمانان، نیازمند استفاده از ابزار معتبر و موثق است؛ از آغاز تاکنون، اسباب نزول به‌عنوان یکی از این ابزار، مطرح است و طریق معرفت، شناخت و دستیابی به اسباب نزول، از مباحث جدّی و مهم این حوزه است که صاحب‌نظران ضمن کتب مربوط بدان پرداخته‌اند. ابتدا چنین می‌نماید که دستیابی به اسباب نزول، همان گونه که اغلب پژوهشگران قرآنی بر آن رفته‌اند، جز از طریق مشاهده، نقل و روایت امکان‌پذیر نبوده و رأی و اجتهاد در آن نقشی ندارد و همین نگاه باعث محدود شدن اسباب نزول در تعدادی روایت و حتی کم‌اثر یا بی‌اثر دانستن آن در فهم آیات قرآن شده است؛ لکن بررسی کتابخانه‌ای، توصیفی و تحلیلی مدوّنات و تألیفات اختصاصی سبب نزول یا متضمن آن، نظیر تفاسیر و به‌ویژه تفسیر جامع البیان (به‌عنوان ام التفاسیر و جامع تلاش‌های تفسیری مسلمانان در دو قرن و نیم نخست) نشان می‌دهد گرچه نگاه غالب و مشهور، معرفت و شناخت اسباب نزول آیات را منحصر در مشاهده و نقل می‌داند و در نگاه اول قراینی در خصوص این رویکرد نزد ابن جریر طبری به دست می‌آید، با دقت بیشتر و عمیق‌تر، چنین حاصل می‌شود که علاوه بر مشاهده و نقل، اجتهاد و رأی نیز در شکل‌گیری و دستیابی به اسباب نزول مؤثر است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Occasions of Revelation; from Transmission to Opinion

نویسندگان [English]

  • mohammadjavad azadi 1
  • Mohsen Qāsempur 2
1 Ph.D. Student of Ulum Quran and Hadith, Kashan University
2 Professor of Ulum Quran and Hadith, Allameh Tabatabai University
چکیده [English]

Understanding the themes of the Qur'anic verses as the most important source of knowledge for Muslims requires the use of valid and reliable tools; From the beginning until now, the occasions of revelation have been discussed as one of these tools, and the way to this knowledge, knowing and achieving the occasions of revelation is one of the serious and important topics of this field, which experts have discussed in related books. First of all, it says that obtaining the occasions of revelation, as most Quranic researchers have done, is not possible except through observation, transmission and narration, and opinion and ijtihād do not play a role in it, and this view limits the occasions of revelation in a number of traditions and even It has become less effective or ineffective in understanding the verses of the Qur'an; However, the library, descriptive and analytical review of specific books about occasions of revelation, such as commentaries and especially "jāmi' al-Bayān" shows that although the dominant and famous view, cognition and recognition of the occasions of revelation of the verses to be only through observation and tradition, and at first glance, there is evidence regarding this approach from Ibn Jarīr al-Ţabarī. With more and deeper accuracy, it is achieved that in addition to observation and narration, ijtihad and opinion are also effective in forming and achieving the occasions of revelation

کلیدواژه‌ها [English]

  • Occasions of Revelation
  • Ţabarī
  • Jāmi' al-Bayān
  • Transmission
  • Interpretation

مراجع

  1.  

    1. قرآن کریم.
    2. ابن‏ ابى‏حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق سعد محمد طیب، ریاض: عربستان: مکتبة نزار مصطفى الباز، 1419ق.
    3. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، قاهره: دار الکتب الاسلامی، 1414ق.
    4. ـــــــ ، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، تصحیح و تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت: دار المعرفه، 1379ق.
    5. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، محقق: احسان عباس، بیروت: دار صادر، 1971م.
    6. ابن سعد، محمد بن منیع، الطبقات الکبرى، محقق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1410ق.
    7. ابن سلیمان‏، مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت، لبنان: دار إحیاء التراث العربی‏، 1423ق.
    8. ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابیطالبk، تحقیق و تصحیح محمدحسین آشتیانی و هاشم رسولی، قم: مؤسسۀ انتشارات علامه‏، 1379ق.
    9. ابن صلاح، عثمان بن عبدالرحمن، معرفة أنواع علوم الحدیث و یعرف بمقدمة ابن الصلاح، تحقیق نورالدین عتر، سوریه: دار الفکر، بیروت: دار الفکر المعاصر، 1406ق.
    10. ابن عماد، عبدالحی بن احمد حنبلى، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق محمود ارنؤوط، عبدالقادر ارنؤوط، بیروت، لبنان: دار ابن کثیر، 1406ق.
    11. ابوزهره، محمد، زهرة التفاسیر، بیروت، لبنان: دار الفکر، بی‌تا.
    12. ابوزید، نصر حامد، مفهوم النص، بیروت، لبنان: المرکز الثقافی العربی، 2000م.
    13. ابوشهبه، محمد، المدخل لدراسة القرآن الکریم، قاهره، مصر: مکتبة السنة، 1423ق.
    14. اسکندرلو، محمدجواد، مستشرقان و تاریخ‌گذاری قرآن(پژوهشی در تاریخ‌گذاری قرآن از منظر خاورشناسان)، قم، ایران: پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، 1385ش.
    15. اسماعیل، محمد بکر، الطبری و منهجه فی التفسیر، قاهره: دار المنار، 1991ق.
    16. پیروزفر، سهیلا، اسباب نزول و نقش آن در تفسیر قرآن‏، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی (به‌نشر)، 1391ش.
    17. جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیه، مصر: مطبعة دار الهلال، الفجّاله، 1911م.
    18. جمل، بسّام، أسباب النزول، بیروت، لبنان: المؤسسة العربیة للتحدیث الفکری والمرکز الثقافی المغربی، 2005م.
    19. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک على الصحیحین، تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1411ق.
    20. حجتی، محمدباقر، «مدخلى بر احوال و آثار طبرى همراه با متن جامع البیان عن تأویل آى القرآن»، یادنامه طبری، ایران: دبیرخانه سمینار بین‌المللی طبری، 1369ش، ص27ـ۸۲.
    21. حکیم، محمدباقر، علوم قرآنی، تهران، ایران: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان، 1378ش.
    22. خانی مقدم، مهیار و دیاری بیدگلی، محمدتقی، «رابطۀ زمینه‌های اصلی و معیارهای اجتهاد طبری در بررسی و ترجیح آراء تفسیری»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، سال چهارم، شمارۀ 1، 1394ش، ص69ـ88.
    23. خلال، احمد بن محمد بن هارون بن یزید، السنه، تحقیق عطیه الزهرانی، ریاض: دار الرایه، 1410ق.
    24. خوش‌خاضع، محمد جمال‌الدین و طباطبایی، سید کاظم، «واکاوی جایگاه ارزیابی متن روایات سبب نزول در میان روش‌های مرسوم»، نشریه حدیث‌پژوهی، سال دهم، شمارۀ ۱۹، ۱۳۹۷ش.
    25. خولی، امین، «مدخل التفسیر»، دائرة المعارف الاسلامیه، مؤلف: احمد شنتناوی، ابراهیم زکی خورشید، عبدالحمید یونس، بیروت، لبنان: دار الفکر، بی‌تا.
    26. خوئى، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، قم، ایران: مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، 1372ش.
    27. دهقانی فارسانی، یونس، «تفسیر طبری»، در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج9، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
    28. دیارى بیدگلى، محمدتقى، پژوهشى در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، تهران: سهروردى‏، 1383ش.
    29. ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، بیروت، لبنان: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
    30. رضا، محمد رشید، تفسیر القرآن الحکیم‏(تفسیر المنار)، بیروت، لبنان: دار المعرفة، 1414ق.
    31. زحیلی، محمد، الامام الطبری، دمشق: دار العلم، 1420ق.
    32. زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، لبنان: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
    33. زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق یوسف عبدالرحمن مرعشلی و همکاران، بیروت، لبنان: دار المعرفه، 1410ق.
    34. سعیدی روشن، محمدباقر، اسباب یا زمینه‌های نزول آیات قرآن، قم، ایران: زمزم هدایت، بی‌تا.
    35. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، لبنان: دار الکتاب العربی، 1421ق.
    36. شحود، على بن نایف، المفصل فى الردّ على شبهات أعداء الاسلام، نرم‌افزار المکتبة الشامله، نسخه دوم.
    37. شولر، گریگور، شفاهی و مکتوب در نخستین سده‌های اسلامی، مترجم: نصرت نیل‌ساز، تهران: انتشارات حکمت، 1393ش.
    38. صالح، عبدالقادر محمد، التفسیر و المفسرون فی العصر الحدیث، بیروت، لبنان: دار المعرفه، 1424ق.
    39. صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، حدیث‌های خیالی در تفسیر مجمع البیان به همراه چهار مقاله تفسیری، تهران: کویر، 1384ش.
    40. صدر، محمدباقر، السنن التاریخیة فی القرآن، دمشق، سوریه: دار التعارف للمطبوعات، 1409ق.
    41. صنعانى، عبدالرزاق بن همام‏، تفسیر القرآن العزیز المسمى تفسیر عبدالرزاق، بیروت، لبنان: دار المعرفه، 1411ق.
    42. صیامیان گرجی، زهیر، «بازاندیشی در میراث تاریخ‌نگاری قرون اولیۀ اسلامی»، طبری‌پژوهی (اندیشه‌گزاری طبری، نابغۀ ایرانی)، محمدحسین ساکت، تهران: خانه کتاب. دفتر یکم، 1393ش، ص136ـ۲۰۹.
    43. طباطبایی، محمدحسین، قرآن در اسلام، تهران، ایران: دار الکتب الاسلامیه، 1353ش.
    44. ـــــــ ، المیزان فی تفسیر القرآن‏، بیروت، لبنان: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390ق.
    45. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، لبنان: دار المعرفه، 1412ق.
    46. ـــــ ، جامع البیان عن تأویل آیّ القرآن، خلیل میس، صدقی جمیل عطار، بیروت: دار الفکر، 1415ق.
    47. ـــــ ، تاریخ الأمم و الملوک، مصحح: نخبه من العلماء الاجلاء، قاهره: الاستقامه، 1939م.
    48. ـــــ ، المنتخب من ذیل المذیل، بیروت، لبنان: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
    49. عنایه، غازی حسین، ‌أسباب النزول القرآنی، بیروت، لبنان: دار الجیل، 1411ق.
    50. ـــــ ، هدی الفرقان فی علوم القرآن، بیروت، لبنان: عالم الکتب، 1416ق.
    51. فقهی‌زاده، عبدالهادی و برزگر، محمد، «جعل و تحریف در اخبار سبب نزول سورۀ تحریم»، نشریه حدیث‌پژوهی، سال نهم، شمارۀ ۱۷، ۱۳۹۶ش.
    52. قاسمی، جمال‌الدین، قواعد التحدیث من فنون مصطلح الحدیث، تحقیق محمدبهجت البطار، بیروت، لبنان: دار النفایس، 1427ق.
    53. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ایران: ناصرخسرو، 1364ش.
    54. کافیجی، محمد بن سلیمان، التیسیر فی قواعد علم التفسیر، تحقیق محمدحسین ذهبی، قاهره، مصر: مکتبة القدسی، 1419ق.
    55. کریمی‌نیا، مرتضی، «طبری و تفاسیر شیعه، برخی روابط تفسیری شیعه و سنی در دوران کهن با تأکید خاص بر التبیان شیخ طوسی»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، سال بیست‌ودوم، شمارۀ 59، 1395ش، 11ـ۵۰.
    56. محسن حیدر، حسن، أسباب النزول القرآنی، قم، ایران: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، 1385ش.
    57. معرفت، محمدهادى، التفسیر والمفسرون فی ثوبة القشیب، مشهد: الجامعة الرضویه للعلوم الاسلامیه، 1418ق‏.
    58. ـــــ ، تفسیر و مفسران، قم، ایران: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1387ش.
    59. ـــــ ، تحریف‌ناپذیری قرآن، ترجمۀ علی نصیری، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)، 1379ش.
    60. مهدوی‌راد، محمدعلی، «جایگاه تفسیر طبری در میان تفاسیر اسلامی»، طبری‌پژوهی: اندیشه‌گزاری طبری نابغه ایرانی، ، محمدحسین ساکت، تهران: خانۀ کتاب، دفتر یکم، 1393ش، ص231ـ۲۸۴.
    61. مؤدب، رضا، نزول قرآن و رؤیای هفت حرف، قم، ایران: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه قم، 1378ش.
    62. موسوی، سید محمدحسین، «اسباب نزول در تفسیر طبری»، پژوهش‌های قرآنی، دورۀ 1، شمارۀ 1، 1374ش، ص217ـ239.
    63. نبهان، محمد فاروق، المدخل إلی علوم القرآن الکریم، حلب، سوریه: دار عالم القرآن الکریم، 1426ق.
    64. نعناعه، رمزی، الاسرائیلیات و اثرها فى کتب التفسیر، دمشق: دار القلم، بیروت: دار البیضاء، 1390ق.
    65. نفیسی، شادی، «علامه طباطبایی و معیارهای فهم و نقد احادیث اسباب نزول»، الهیات و حقوق دانشگاه رضوی(آموزه‌های قرآنی)، شمارۀ 2 و 3، 1381ش، ص69ـ۱۰۰.
    66. نکونام، جعفر، درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، تهران، ایران: هستی‌نما، 1380ش.
    67. واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، بیروت، لبنان: دار الکتب العلمیه، 1419ق.

فایل ها

همرسانی

ارجاع به این مقاله

آمار