بررسی و نقد تحلیلی سند، منبع و دلالت روایات مدح و ذم جریان تصوف بر اساس آموزه‌های علوم حدیث

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اراک، اراک، ایران

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث،دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم . تهران، ایران

3 دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اراک، اراک، تهران

چکیده

 قرآن ‌کریم به‌صراحت در مورد تصوف، مطلبی را بیان نکرده، ولی در منابع روایی شیعه، احادیث بسیاری دربارۀ ذم تصوف و منابع صوفیه و دو کتاب شیعی، روایات اندکی در مدح آنان وجود دارد؛ روایات مدح، اخبار آحاد و روایات ذم، دارای تواترند. روایات مدح تعابیری مبالغه‌آمیز و ناهمگون با دیگر روایات داشته و روایات ذم، مشتمل بر ذم اصل تصوف، ذم آیین و مراسم، ذم سران و ذم مبانی معرفت‌شناسی صوفیه است. این جریان، با عرفان و معنویت ناب اسلامی، کاملاً متفاوت، بلکه متعارض است. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی، به نقل متن و اعتبارسنجی سند و دلالت روایات مدح و نمونه‌هایی از روایات ذم تصوف پرداخته‌ است؛ یافته‌های این پژوهش، مدلل ساخته ‌است که روایات مدح که یا مرسل‌اند یا مشتمل بر قیل در آغاز، از حیث سند، منبع و دلالت، دچار ضعف و کاستی بسیاری است؛ درحالی‌که روایات ذم، مسند و دارای سند صحیح یا موثق بوده و از تعاضد سندی و مضمونی روایات هم‌خانواده، نیز برخوردار و از نظر دلالت، دارای صراحت و روشنی تمام است. بر این اساس، ضعیف دانستن روایات ذم و پیشنهاد اجرای قواعد تعادل و تراجیح مبنی بر جمع یا طرح هر دوی آن‌ها، از سوی برخی از سران صوفیه، مردود و ناموجه است؛ چنان‌که ادعای انصراف روایات ذم از صوفیه شیعه یا صوفیه زمان حاضر، با اطلاق روایات ذم و همسانی و اشتراک صوفیه شیعه با آن‌ها ناسازگار است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analytical Criticism of Sanad, Source and Meaning of Madḥ and Dhamm Traditions of Mysticism, Based on Teachings of Hadith Sciences

نویسندگان [English]

  • Alireza Tabibi 1
  • Ali Mohammadi Ashenani 2
  • Zahra Ghotbi, 3
1 Associate Professor in Ulum Quran and Hadith, Arak University, Arak, Iran
2 Associate Professor University of Quranic Sciences and Education, Tehran, Iran
3 Ph.D. student in Ulum Quran and Hadith, Arak University. Arak, Iran
چکیده [English]

The Holy Qur’an does not explicitly refer to mysticism, but in Shiite narrative sources there are many hadiths blaming (dhamm) it and few hadiths in Sufi sources and two Shiite books praising (Madḥ) it; The praise traditions are wāhid (with single transmitter) while the blame ones are mutawātir (with multiple transmitters). The praise ones have exaggerated and heterogeneous interpretations comparing others, while the blame ones include blaming Sufis, blaming rituals, ceremonies, leaders, and epistemological principles of Sufism. This trend is completely different from pure Islamic mysticism and spirituality, and even contradicts it. Based on the descriptive-analytical method, this research cites the text, validates the sanad (chain of transmitters), and refers to the implications of praise traditions and examples of blame traditions of mysticism. Findings show that the praise traditions, which either are mursal or contain qīla (was told) at the beginning, have many weaknesses and shortcomings in terms of sanad, source and implications; In contrast, the blame traditions are musnad with valid or authentic sanad. They contain consistent sanad and theme of traditions in the same group. Also in terms of meaning, they are completely clear and explicit; accordingly, some Sufi leaders wrongly and unacceptably think that the blame traditions are weak, so that they propose the implementation of balance rules and preference, based on the combination or presenting both of them. Seemingly, the claim of withdrawal of the blame traditions from Shiite Sufis or modern Sufis, with the application of the blame traditions and the similarity of Shiite Sufis with them, is incompatible.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sufism
  • Madḥ
  • Dhamm
  • Mysticism
  • Shiism
  • Qur’an and Hadith

مراجع

  1.  

    1. قرآن کریم.
    2. آشوری، داریوش، دانشنامه بزرگ اسلامی(آنلاین)، تهران: اعتماد ملی، 26 بهمن 1385ش.
    3. آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، تهران: اسماعیلیان قم و کتابخانه اسلامیه تهران، 1408ق.
    4. آملی، سید حیدر، اسرار‌ الشریعة و اطوار الطریقة و انوار الحقیقة، تصحیح محمد خواجوی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی و انجمن حکمت و فلسفه، 1362ش.
    5. الهامی، داود، تصوف از دیدگاه ائمه اطهارk، قم: سپهر آذین، ۱۳۸۵ش.
    6. ـــــ ، موضع تشیع در برابر تصوف در طول تاریخ، قم: مکتب اسلام، 1378ش.
    7. اصفهانی، راغب، المفردات الفاظ‌ القرآن، بیروت: دار الشامیه، بی‌تا.
    8. ابن‌تیمیة حرانی، تقی‌الدین، مجموع ‌الفتاوی، تصحیح عبدالرحمن بن محمد، المدینة النبوة: مجمع‌ الملک فهد لطباعة المصحف ‌الشریف، 1995م.
    9. ابن‌ابی‌جمهور، محمد، عوالی ‌اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیه، تصحیح مجتبی عراقی، قم: دار سیدالشهداء للنشر، 1405ق.
    10. اربلی، علی بن عیسی، کشف‌ الغمة فی معرفة الائمة، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز: بنی‌هاشم، 1381ق.
    11. اعوانی، غلامرضا و همکاران، «تصوف» در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1398ش، ص1ـ48.
    12. امینی‌نژاد، علی، «عرفان و تصوف در گسترۀ روایات»، نشریه معارف عقلی، شمارۀ 8، 1386ش، ص13ـ37.
    13. بیدختی گنابادی، سلطان محمد، بشارة المؤمنین، تهران: حقیقت، 1387ش.
    14. بیرانوند، عبدالرحیم، عنکبوت‌های دار دنیا، قم: ذکری، ۱۳۹۲ش.
    15. تابنده، سلطان‌حسین، رساله دفع شبهات، تهران: حقیقت، ۱۳۷۷ش.
    16. جعفری، محمدعیسی، «بررسی روایات نبوی ناظر بر نقد صوفیه»، مجله هفت آسمان، شمارۀ 44، 1388ش، ص116ـ135.
    17. ــــــــ ، «بررسی نقد صوفیه از زبان ائمهk»، مجلۀ هفت آسمان، دورۀ 12، شمارۀ 48، 1389ش، ص27ـ50.
    18. حاج‌سیدجوادی، احمد صدر و همکاران، دایرة‌المعارف تشیع، تهران: مؤسسۀ انتشار حکمت، 1394ش.
    19. حاجی‌خلیفه، مصطفی، کشف ‌الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، لبنان: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
    20. حر عاملی، محمد بن حسن، الاثنی عشریة، تعلیق سید مهدی حسینی، قم: دار الکتب العالمیه، ۱۴۰۰ق.
    21. حسن‌زاده مراغه‌ای، صادق، «بررسی حدیقة الشیعه»، نشریه آیۀ پژوهش، دورۀ 7، شمارۀ 39، 1375ش، ص56ـ67.
    22. حق‌سرشت، علی‌اصغر، «تصوف و جاهلیت»، نشریۀ سمات، سال سوم، شمارۀ 8، 1391ش، ص166ـ177.
    23. خطیب بغدادی، ابوبکر احمد، تاریخ بغداد، بی‌جا: دار الکتاب ‌العلمیه، 1417ق.
    24. خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال ‌الحدیث، بی‌جا: مرکز نشر ‌الثقافة ‌الاسلامیة فی ‌العالم، 1390ق.
    25. دادجو، یدالله، «تحلیل وحی در اندیشۀ ابن‌عربی»، نشریه علمی‌پژوهشی مطالعات عرفانی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه کاشان، شمارۀ ۱۶، 1391ش، ص139ـ156.
    26. دوانی، علی، «علامه مجلسی و صوفیه»، نشریه سمات، شمارۀ 8، 1391ش، ص132ـ141.
    27. زیدی، شمیم، احوال و آثار شیخ بهاءالدین زکریا ملتانی و خلاصة العارفین، بی‌جا: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1353ش.
    28. سبحانی تبریزی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایة، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. دفتر انتشارات اسلامی، 1426ق.
    29. سلمی، ابوعبدالرحمن محمد، مجموعة آثار السلمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1369ش.
    30. شیروانی، زین‌العابدین، ریاض ‌السیاحة، تصحیح حسین بدرالدین و اصغرحامد ربانی، تهران: انتشارات سعدی، 1361ش.
    31. شیرازی، محمد معصوم، طرائق ‌الحقائق، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: کتابخانۀ سنایی، بی‌تا.
    32. صابری، محمدعلی، «نقد تصوف و صوفیه در کلام اهل بیتk و عالمان متقدم شیعه»، فصلنامه معرفتی اعتقادی سمات، سال سوم، شمارۀ ۸، 1391ش، ص142ـ165.
    33. صدر، سید حسن، النهایة الدرایة فی شرح الرسالة الموسومة بالوجیزة للبهائی، کاظمین: المشعر، 1354ق.
    34. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد2، تحقیق و تصحیح محسن کوچه‌باغی، قم: مکتبة آیت‌‌الله المرعشی النجفی، 1404ق.
    35. صادقی، مژگان، «عنوان قسم عمده‌ای از سلوک باطنی دینی در عالم اسلام» در دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایرةالعارف اسلامی، 1362ش، ص3585.
    36. طبرسی، احمد، الاحتجاج علی أهل اللجاج، تحقیق و تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.
    37. طوسی، محمد، الامالی، تصحیح مؤسسة‌ البعثة، قم: دار الثقافة، 1414ق.
    38. ـــــــ ، رجال ‌الطوسی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسه، 1373ش.
    39. علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال ‌العلامة ‌الحلی، تحقیق و تصحیح محمدصادق بحرالعلوم، نجف اشرف: دار الذخائر، 1411ق.
    40. عبدی، حسین و همکاران، «تحلیل گفتمانی رساله‌های ردیه بر تصوف در عصر صفوی»، دوفصلنامه علمی‌پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهراB، سال نهم، شمارۀ 16، 1396ش، ص120ـ142.
    41. فیض کاشانی، محمدمحسن، الوافی، اصفهان: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین علیR، 1406ق.
    42. قمی، عباس، سفینة ‌البحار و مدینة ‌العلم و الحکم و الآثار، قم: اسوه، 1414ق.
    43. کربلایی، حافظ حسین، محمد امین سلطان القرائی، روضات ‌الجنان و جنان ‌الجنان، بی‌جا: ستوده، 1383ش.
    44. کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی- اختیار معرفة ‌الرجال، مشهد: مؤسسۀ نشر دانشگاه مشهد، 1409ق.
    45. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.
    46. کنعانی، سید حسین، «ویژگی‌های رجالی کتاب اختیار معرفة ‌الرجال»، فصلنامه مشکوه، پیاپی 107، 1389ش، ص141ـ153.
    47. مامقانی، عبدالله، مقباس ‌الهدایة فی علم ‌الدرایة، قم: دلیل ما، 1385ش.
    48. مفید، محمد بن محمد، الامالی، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1413ق.
    49. مجلسی، محمدباقر، مرآة ‌العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول، تحقیق و تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1404ق.
    50. ــــــ ، بحار الانوار، بیروت: دار إحیاء ‌التراث ‌العربی، 1403ق.
    51. مدیرشانه‌چی، کاظم، علم ‌الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1397ش.
    52. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.
    53. مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی 3(اصول فقه- فقه)، تهران: صدرا، 1377ش.
    54. مقدس اردبیلی، احمد، حدیقة الشیعه، قم: مؤسسه انصاریان، 1377ش.
    55. مدرسی طباطبایی، سید محمدعلی، سماع، عرفان و مولوی، قم: انصاریان، 1386ش.
    56. ناطور افلاکی، احمد بن اخی، مناقب ‌العارفین، تهران: دنیای کتاب، 1385ش.
    57. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المشرفه، 1365ش.
    58. نوری، حسین، مستدرک ‌الوسائل و مستنبط المسائل، تصحیح مؤسسة آل‌ البیتk، قم: مؤسسة آل‌البیتk، 1408ق.
    59. هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه، قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیۀ قم، معاونت پژوهشى، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، 1389ش.
    60. همایی، جلال‌الدین، مولوی‌نامه، مولی چه می‌گوید؟، تهران: نشر هما، 1385ش.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار