تحلیل انتقادی «کتابُ الصلح» صحیح بخاری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه الهیات، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران (نویسنده مسئول)

2 دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد، گروه الهیات، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

 صلح از مسائل بسیار ضروری برای جوامع بشری است. نوع نگاه اسلام به صلح ایجاب می‌کند تا پژوهشگران از زوایای مختلف و با تأمل در آن بنگرند و نصوص اسلامی را در آن باره بازکاوی کنند تا دیدگاه اصیل اسلام را به ‌دور از افراط ‌و تفریط و حبّ و بغض نابجا، تبیین و ارائه نمایند. این پژوهش برای تحلیل روایات «کتاب الصلح» از صحیح بخاری سامان ‌یافته و هدف از آن، ‌یکی ارائۀ دستاورد صحیح بخاری در موضوع پرارزش صلح است و دیگری تبیین و تحلیل امتیازات و کاستی‌های روشی و محتوایی مؤلف در نقل روایات، چینش و نام‌گذاری ابواب، و سایر اجزای آن براساس معیارهای نقد روایی است. در ارتباط با «کتاب الصلح» صحیح بخاری تاکنون تحقیقی ارائه نشده است. این پژوهش با شیوۀ توصیفی، تحلیلی و انتقادی انجام‌گرفته است. نتیجۀ به‌دست‌آمده بیانگر آن است که هرچند طرح مبحثی با عنوان «کتاب الصلح» در صحیح بخاری کاری نوآورانه و تحسین‌برانگیز به شمار می‌آید؛ اما ازنظر چینش و عناوین ابواب و نوع روایاتی که در هر باب و ذیل هر عنوان ذکر کرده، کاستی‌ها و بی‌سامانی‌های شگفتی وجود دارد که از ارج و اهمیت «کتاب الصلح» بسیار کاسته و آن را از رویکرد اصلی و هدف راستین طرح آن دور ساخته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Critical analysis of Șahīḥ Bukhārī's Kitāb al-Șulḥ

نویسندگان [English]

  • Karam Siyavoshi 1
  • Sajjād Yousufi Sorud 2
1 Associate Professor, Department of Theology, Faculty of Humanities, Bu-Ali Sina University, Hamedan, Iran, (corresponding author)
2 Master's student, Department of Theology, Bu-Ali Sina University, Hamedan, Iran
چکیده [English]

Introduction
One of the sections of "Șahīḥ Bukhārī" which has been considered as a superior place among Suni hadith books and from the viewpoint of their scholars is "Kitāb al-Șulḥ". Considering the fact that the traditions of "Kitāb al-Șulḥ "are highly reflective, analyzed, adapted, and critiqued those traditions with the aim of illuminating them, in order to make optimal use of traditional  sources, and to explain the concept, place and comprehensive purpose of peace in the Islamic religion, as well as intellectual refinement and religious revival, as well as reviewing the aforementioned hadiths in terms of authenticity of the hadiths, the correctness of words and concepts, and the comprehensiveness of the discussion and proportionality of the traditionals in the this book in accordance with the verses of the Holy Quran and credible hadiths, makes this research important and necessary.
Materials and methods
"Șulḥ" literally means peace and reconciliation. Also, "Șulḥ" means "righteousness" and "anti-corruption". In the Qur'an, The two words "Șulḥ"  and "Iṣlāḥ" are sometimes compared to "corruption" and sometimes to "sin". In many cases, "Șulḥ" is specific to the elimination of hatred and malice among people. In terminology, "Șulḥ" has different meanings, and basically it means an agreement and compromise to resolve a conflict between two or more people or groups. Sometimes it is called "the state that arises due to the end or absence of war and unrest". Sometimes the process of ending war or conflict is called "Șulḥ". The Prophet's peace with the polytheists of Mecca (Hudaybiyyah) and Imam Hassan's peace with Mu'awiya are two examples of great Islamic peaces. This research was carried out with a descriptive, analytical and critical method, and so far no independent research has been organized in this field.
Results and findings
Title design for chapters in traditional books is a necessary and unavoidable matter. Besides, connection the title with the topics of the chapter is very important. Two basic objections to Bukhari in Kitāb al-Șulḥ and throughout Șahīḥ Bukhārī; One is the lack of knowing titles, but mainly the presentation of long and unclear titles for the chapters, the other is the inconsistency and disproportion between the titles of the chapters and the traditions mentioned in them. As the title of the first chapter, "mā jā' fī al-iṣlāḥ bayn al-nās" is very general and includes everything related to peace and reconciliation. Despite this, Bukhārī has given only two traditions in the first chapter, and the first tradition has nothing to do with peace! The title of the second chapter, "laysa al-kādhb, alladhī yuṣliḥu bayn al-nās" is also taken from the tradition of the same chapter. For the third chapter, Bukhārī has chosen the title "qawl al-Imam li aṣḥābihi: idhhabū ibnā nuṣliḥu" which is taken from the tradition of the chapter and does not deserve to be named as the title in any way. Another point is that its only tradition is apparently in the first chapter, which is one of the serious defects of Șahīḥ Bukhārī. The fourth chapter is named with the phrase "an yuṣliḥā baynahuma, Șulḥan wa al-Șulḥu khayr" which is a part of verse 128 of Surah Nisa. This chapter also has only one tradition about reconciliation between couples. The title of the fifth chapter is the phrase "idhā iṣṭalahū 'alā Șulḥin jawrin faṣṣulḥo mardūdun" which Bukhārī assumed it from all the hadiths related to this topic. Among the few traditions of this chapter, except for one tradition, the rest of the traditions, do not have much connection with the title and topic of the chapter and contain scattered and unrelated topics.
Bukhārī named the sixth chapter with the long phrase "kaifa Yuktabu: hādhā ma ṣālah fulānu ibn fulan, wa fulānu ibn fulan, wa in lam yunsibuhū ila qabilatihi aw nasabihi" instead of which, he could have put forward the short title "kaifa yaktubu al-muūṣālahah". Its content is also related to the peace of Hudaybiyyah, which is facing many shortcomings and incoherence. In the seventh chapter titled "Șulḥ ma'a mushrikin" no useful and valuable material is presented. The eighth chapter, entitled "al-Șulḥ fi al-diyah", has only one tradition that shows the weakness and defects of Bukhārī's method in this regard. But the content of the ninth chapter with the inappropriate and long title "qawlu al-nabi pbuh li Ibnihi Hassan Ibn Ali, raḍiyallhu anhuma: ibnī ḥādhā sayydun wa la'alla allahu an yusliha bihi bayna fi'atayn 'aẓīmatayn. wa  qawlihi: "faaṣliḥū baynahuma" is facing with serious bias and deficiency
Bukhārī named The 10th chapter with the interrogative phrase "hal yushīru al-Imam biṣṣulḥ"? It is mentioned that this title does not match the content of the two traditions of the chapter! The 11th chapter has the appropriate title "faḍlul al-iṣlāḥ bayn al-nass wa al-'adl baynahum", but I wish Bukhārī had reported some hadiths related to the title. The twelfth chapter, with the not so short and telling title "idhā ashāra al-Imam biṣṣulḥ fa aba ,hakama alaihi bilhukmi al-bayyin", has only one tradition, and according to the contents of the Sunni and Shiite traditional sources, the authenticity of this tradition is also doubtful. Bukhārī named the 13th chapter "al-ṣulḥu bayna al-ghuramā and aṣḥāb al-mirath wa al-mujazifateh fi dhālika", and he started it with a speech or a fatwa from Ibn Abbas, which Bukhārī's method is not acceptable in this matter either! In addition, this chapter contains only one traditional that has little to do with the issue of peace in the strict sense of the word. Bukhārī named the last chapter of the Kitāb al-Șulḥ with the short title "al-Șulḥu bi al-ddayn wa al-'ayn", which contains only one tradition, which is similar to the tradition of the tenth chapter!
Conclusion
Compilation of a collection of hadiths on the subject of peace among Sunni hadith communities has apparently been done for the first time in Șahīḥ Bukhārī. Despite the valuableness of Bukhārī's action, there are many problems and objections to his "Kitab al-Șulḥ": the titles of the chapters are not named correctly and accurately, in most of the chapters only one tradition is reported. In addition, the traditions presented overlap! Most of the traditions of "Kitab-o al-Șulḥ" are about peace after personal quarrels and differences. Even in the cases where Bukhārī discussed important peaces such as "Peace of Hudaybiyyah" and "Peace of Imam Hasan", he presented them in the form of scattered, incoherent, flawed and biased and dishonest traditionals - intentionally or unintentionally.

کلیدواژه‌ها [English]

  • peace in Islam
  • Kitab-o al-Șulḥ
  • Șahīḥ Bukhārī
  • critical analysis
 قرآن کریم.
ابراهیمی، محمدعلی. (1393ش). مقالۀ صلح. در سایت پژوهه (تاریخ دسترسی: 15/۵/1401ش).
ابن‌ابی‌جمهور أحسائی، محمد بن علی. (1405ق). عوالی ‌اللّئالی. قم: انتشارات سیدالشهداR.
ابن‌بابویه، محمد بن على (صدوق). (1377ش). الخصال. ترجمۀ محمدباقر کمره‌ای. تهران: کتابچی.
ابن‌بابویه، محمد بن على. (1398ق). التوحید. تحقیق هاشم حسینی، قم: دفتر جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
ابن‌بابویه، محمد بن على. (1413ق).من لایحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی. (1404ق). تهذیب ‌التهذیب. بیروت: دار صادر.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی. (۱۳۷۹ق). فتح‌ الباری شرح صحیح ‌البخاری. بیروت: دارالمعرفة.
ابن‌حنبل، احمد. (بی‌تا). مسند احمد. بیروت: دار صادر.
ابن‌حیان، محمد بن ‌یوسف بن على. (1420ق). البحر المحیط فی‌التفسیر. بیروت: دارالفکر.
ابن‌سعد، محمد بن سعد. (1410ق). الطبقات ‌الکبری. بیروت: دارالکتب ‌العلمیه.
ابن‌شاذان، فضل. (1351ش). الایضاح. تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم (ابن‌کثیر). بیروت: دارالکتب العلمیه. منشورات محمدعلی بیضون.
ابن‌ماجه قزوینی، محمد بن یزید. (بی‌تا). سنن ابن‌ماجه. بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع ـ دار صادر.
ابن‌ندیم، محمد بن ابی‌یعقوب.(١٣۴۶ش). الفهرست. ترجمۀ رضا تجدد. تهران: بانک بازرگانى ایران.
ابن‌هشام، عبدالملک. (1963م). السیرة النّبویة. تحقیق مصطفى ‌السقا ابراهیم‌ الابیارى و عبدالحفیظ شلبى. بیروت: دارالمعرفة.
اوزون، زکریا. (بی‌تا). جنایة البخاری. ریاض: الریس للکتب و النشر.
بخاری، محمد بن ‌اسماعیل. (1419ق). صحیح بخاری، با اهتمام ابوصهیب الکرمی. ریاض: بیت الافکار الدّولیة للنشر والتوزیع.
بحرانی، هاشم بن سلیمان. (1415ق). البرهان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامیه.
پ‍اک‍ت‍چ‍ی‌، اح‍م‍د. (1392ش). پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل‌سنت. تهران: دانشگاه امام صادقR.
ترمذی، ابوعیسی محمد. (1403ق). سنن الترمذی. بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
جرجانی، ابواحمد بن عدی. (1418ق). الکامل فی ضعفاء الرجال. بیروت: دارالکتب ‌العلمیه.
جوادی ‌آملی، عبدالله. (1395ش). تفسیر موضوعی قرآن کریم. قم: اسراء.
حویزى، عبدعلى بن جمعه. (1415ق). تفسیر نور الثقلین. تصحیح هاشم رسولی و فضل‌الله طباطبایی. تهران: اسماعیلیان.
حیدری زاد، علیرضا، صالحی، سید مهدی، و نیکخواه سرنقی، رضا. (1400ش). ممنوعیت تولید و به‌کارگیری سلاح‌های کشتار جمعی در اخلاق اسلامی. اخلاق در علوم و فناوری. 16(1)، 10ـ16.
الخطیب البغدادی، احمد بن علی. (1417ق). تاریخ بغداد. دراسة و تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیه.
خوئی، ابوالقاسم. (1410ق). منهاج‌ الصّالحین. قم: مدینة العلم.
خطیب، عبدالکریم. (1424ق). التفسیر القرآنى للقرآن. بیروت: دارالفکر العربی.
ذهبی، شمس‌الدین محمد بن ‌احمد. (1427ق). سیر أعلام‌ النّبلاء. قاهره: دارالحدیث.
راغب ‌اصفهانی، حسین بن‌ محمد. (1412ق). مفردات‌ ألفاظ ‌القرآن‏. بیروت: دارالقلم.
راوندی، قطب‌الدین. (1409ق). الخرائج والجرائح. تحقیق مؤسسة الإمام المهدیR بإشراف: محمدباقر موحد ابطحی. قم: مؤسسة امام‌ مهدیZ.
زبیدى، محمد بن محمد مرتضی. (1414ق). تاج‌ العروس. بیروت: دارالفکر.
زرکشی، محمد بن بهادر بن عبدالله. (1424ق). التنقیح لالفاظ الجامع الصحیح. الدراسة و التحقیق یحیی محمد علی الحکمی. ریاض: مکتبة الرشد للنشر و التوزیع.
زین‌‌الدین، محمدامین. (1413ق). کلمة التّقوی. قم: مهر.
سزگین، فؤاد. (1412ق). تاریخ التراث العربی. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى.
سید قطب، ابراهیم (1425ق). فى ظلال القرآن‏. بیروت‏: دارالشروق‏.
سیوطی، جلال‌الدین. (1404ق). الدرّ المنثور فی‌التفسیر بالمأثور. قم: مکتبة آیت‌الله المرعشی ‌النجفی.
شاکر، عبدالصمد. (بی‌تا). نظرة عابرة إلى‌الصّحاح السّته. بی‌جا: بی‌نا. (موجود در نرم‌افزار مکتبة اهل‌البیتk)
طباطبایی، محمدحسین. (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرسى، فضل بن‌ حسن. (1372ش). مجمع‌ البیان فی تفسیر القرآن. تصحیح هاشم رسولی محلاتی. تهران: ناصرخسرو.
طبرى، محمد بن ‌جریر. (1412ق). جامع ‌البیان عن تفسیر آیّ ‌القرآن. بیروت: دارالمعرفة.
علامه حلّی، حسن بن یوسف. (1413ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال والحرام. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
علی‌بابایی، غلامرضا. (1377ش). فرهنگ روابط بین‌الملل. تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات امور خارجه.
عیاشی، محمد بن ‌مسعود.(1380ق). تفسیر العیاشی. تهران: مکتبة الاسلامیه.
فیروز آبادی، محمد بن یعقوب. (1415ق). القاموس المحیط. بیروت: دارالکتب العلمیه.
قرشى، على‌اکبر. (1371ش). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
قمی، علی بن ‌ابراهیم. (1404ق). تفسیر القمی. قم: دارالکتاب.
کلینى، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
الکورانی العاملی، علی. (1438ق). السیرة النبویة عند أهل البیتk. قم: دارالمعروف.
مجلسى، محمدباقر. (1403ق). بحار الأنوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
محقق‌ حلّی، ابوالقاسم بن‌ حسن. (1389ق). شرایع ‌الاسلام. نجف: بی‌نا.
مصطفوی‌نیا، محمدرضا. (1382ش). فقه‌المعاملات. قم: انتشارات اسلامی.
م‍ع‍ارف‌، م‍ج‍ی‍د. (1388ش). ج‍وام‍ع‌ ح‍دی‍ث‍ی‌ اه‍ل‌ سنّت‌. ت‍ه‍ران‌ - قم: انتشارات س‍م‍ت‌ ـ دان‍ش‍ک‍دۀ ع‍ل‍وم‌ ح‍دی‍ث‌‏‫.
مغنیّه، محمدجواد. (1421ق). فقه ‌الامام جعفر الصادقR. قم: انتشارات اسماعیلیان.
‏مهنا، عبدالله على. (1413ق). تهذیب لسان‌ العرب. بیروت: دارالکتب العلمیه.
نسائی، احمد بن ‌شعیب. (1406ق). الضعفاء و المتروکین. بیروت: دارالمعرفة للطباعة والنشر والتوزیع.
نووی، یحیی ‌بن‌ شرف. (1407ق). شرح صحیح مسلم. بیروت: چاپ خلیل میس.
نیشابوری، مسلم بن‌ حجّاج. (1419ق). صحیح مسلم. با اهتمام ابوصهیب الکرمی. ریاض: بیت الافکار الدّولیة للنشر والتوزیع.
‏واحدی نیشابوری، علی بن احمد. (1389ق). اسباب نزول‌ القرآن. بیروت: دارالکتاب ‌الجدید.
References
The Holy Qurʾān
Ali Babaei, G. (1998). Farhang Ravabet Bienulmelal. Tehran: Printing and Publishing Institute of Foreign Affairs. [In Persian]
Al-Kurani al-Ameli, A. (2016). Al-Sirah al-Nabawiyyah Enda Ahl al-Bayt (as). Qum: Dar al-Ma'ruf. [In Arabic]
Allameh Helli, H. (1992). Ghavaedo Al-ahkam Fi Al-Halale va Al-Haram. Qum: Islamic Publishing Institute. [In Arabic]
Ayyashi, M.(1960). Tafsir Al-Ayyashi. Tehran: Islamic Library. [In Arabic]
Azarakhshi, M. (2018). The meaning of the verses and traditions on the illegitimacy of mass killing.  PeJuheshhaye Quran Va Hadith, 51(1), 24-9. [In Persian]
Bahrani, H. (1994). Al-Borhan Fi Tafsir al-Qur'an. Qum: Al-Beathah Foundation (Department of Islamic Studies). [In Arabic]
Bukhārī, M. (1998). Șahīḥ Bukhārī. with the attention of: A. S. al-Karami, Riyadh: Bayt al-Afkar al-Dawliyyah. [In Arabic]
Dhahabi, S. M.  (2006). Seyare aalam Al-Nobala. Cairo: Dar al-Hadith. [In Arabic]
Ebrahimi, M.A (2013) peace, site pjuhaneh. [In Persian]
(http://pajoohe.ir/%D8%B5%D9%84%D8%AD-Peace__a-43634.aspx)
Firuzabadi, M. (1994). Al-qamus Al-Mohit. Beirut: Dar al-Kotob al-Ilmiyyeh. [In Arabic]
Heydarizad, A. Salehi, S. M. and others. (2021). Prohibition of production and use of weapons of mass destruction in Islamic ethics. Akhlaq dar elm va tecnologhy. 16(1), 10-16. [In Persian]
Howaizi, A. (1994). Noor al-Thaghalien. Editing: H. Rasouli Mehalati and F. Tab'atab'aie. Tehran: Ismailian. [In Arabic]
Ibn  Abi  Jomhur,  M. (1984). Awali  al-laali  al-aziziyah. Qum: Dar Seyyed Al-Shohada. [In Arabic]
Ibn Babewyeh, M. (Saduq). (1998). Al-Khisal. Translated by: M. B. Kamarai. Tehran: Ketabchi. [In Arabic]
Ibn Babewyeh, M. (1977). Al-Tawheed. Research: H. Hosseini. Qum: Daftar Jameaye Modaresin Hozeh Ilmiyy Qum. [In Arabic]
Ibn Babewyeh, M. (1992).Man Layahzoroho Al-faghih. Qum: Islamic Publications Office. [In Arabic]
Khatib al-Baghdadi, A. (1996). Tarikh Baghdad. Study and research: M. Abdul Qader Atta. Beirut: Dar al-Kotob al-Alemiyya. [In Arabic]
Ibn Hajar Asqlani, A. (1983).Tahzib Al-Tahzib. Beirut: Dar al-Sadir. [In Arabic]
Ibn Hajar Asqlani, A. (1959) Fath-o al-Bari Sharhe Șaḥīḥ al-Bukhārī, Beirut: Dar al-Marefah,. [In Arabic]
Ibn Hanbal, A. (n.d.). Mosnad Amad. Beirut: Dar al-Sadir. [In Arabic]
Ibn Hayyan, M. (1999). Al-Bahr al-Muhit fi al-Tafsir. Beirut: Dar al-Fekr. [In Arabic]
Ibn Hesham, A. (1963). Al-Serah al-Nabawiyyah. Researcher: M. al-Saqa E. al-Abyari. A. H. Shalabi. Beirut: Dar al-Marefah. [In Arabic]
Ibn Kaseer, E. (1998). Tafsir Al-Quran Al-Azeem. Beirut: Dar al-Ketab al-Ilmiyyeh. Manshurat Al-M. A. Biezun. [In Arabic]
Ibn Majeh Qazvini, M. (n.d.). Sonan Ibn Majeh. Beirut: Dar al-Fikr. [In Arabic]
Ibn Manzur, M. (1993). Lesan Al-arab. Beirut: Dar al-Fikr / Dar al-Sadir. [In Arabic]
Ibn Nadim, M. (1967). Al-fehrest. Translation: R. Tajadod. Tehran: Bazargani Bank of Iran. [In Persian]
Ibn Saad, M. (1989). Al-Tabaq'at al-Kobr'a. Beirut: Darul Kotob al-Ilmiyyeh. [In Arabic]
Ibn Shazan, F. (1972). Al-Eyzah. Tehran: University of Tehran Printing and Publishing Institute. [In Arabic]
Javadi Amoli, A. (2016). Tafsir mauzui Qur'an Karim. Qum: Israa. [In Persian]
Jurj'ani, A. (1997). Al-Kamal fi Zoafa al-Rajal. Beirut: Dar al-Kotob al-Ilmiyyeh. [In Arabic]
Khatib, A. (2003). Al-Tafsir al-Qur'ani Le Al-Qur'an. Beirut: Dar al-Fikr al-Arabi. [In Arabic]
Khoei, A. (1989). Menhaj al-Salehin. Qum: Madinah al-Ilm. [In Arabic]
Kolieny, M. (1986). Al-K'afi. Tehran: Darul Kotob al-Isl'amiyyeh. [In Arabic]
Ma'arif, M. (2018). Jawamea Hadisi Ahl al-Sunnah. Tehran - Qum: Samat Publications –Faculty of Hadith Sciences. [In Persian]
Majlisi, M. (1982). Bihar al-Anwar. Beirut: Dar Ihya Al-Torath Arabi. [In Arabic]
Maythami Tehrani, A. (2013). Jurisprudential analysis of the proofs of the sanctity of using weapons of mass destruction. Fiqh Ahl al-Beiyt. (77 and 78), 299-341. [In Persian]
Moghniyeh, M. (2000). Fiqhe Imam Jafar al-Sadiq (as). Qum: Ismailian Publications. [In Arabic]
Mohagheg al-heli, A. (1969). Shar'aea al-Islam. Najaf. n.n. [In Arabic]
Mohana, A. A. (1991). Tahzib Lisan al-Arab. Beirut: Dar al-Kotob al-ilmiyyeh. [In Arabic]
Mostafawinia, M. (2012). Fiqh Moa'mel'at. Qum: Islamic Publications. [In Arabic]
Nas'aei, A. (1985) Al-Zoaf'a va Al-Metrokin. Beirut: D'aro al-Maarefah for printing and publishing and distribution. [In Arabic]
Navavi, Y. (1986). Sharh Șaḥīḥ Muslim. Beirut: Khalil Meys Press. [In Arabic]
Neyshaburi, M. (1998). Șaḥīḥ Muslim. With diligence: A. S. Al-Karami. Riyadh: Bayt al-Afkar al-Dowaliyyah. [In Arabic]
Ozon, Z. (n.d.). Jinayat al-Bukhārī. Riyadh: Al-Reis Le al-kotob va al-Nashar. [In Arabic]
P'akatchi, A. (2012). Pezhuhishi Peer'amun Jawamae Hadithi Ahlesonat. Tehran: Imam Sadegh University (as). [In Persian]
Qumi, A. (1983). Tafsir al-Qami. Qum: Darul Kitab. [In Arabic]
Qurashi, A. (1992). Qamus-e al-Quran. Tehran: Dar al-Kitab al-Islamiyyah. [In Persian]
Ragheb Isfahani, H. (1991). Mofradat Alfaz al-Qur'an. Beirut: Dar al-Qalam. [In Arabic]
Ravandi, Q. (1988). Al-khara'aj Va al-Jara'ah. Research: Al-Imam Al-Mahdi (as) Foundation under the supervision of: M. B. Movahid Abtahi. Qum: Imam Mahdi Foundation (as). [In Arabic]
Sayyid Qutb. (2004). Fi zilale al-Qur'an. Beirut: Dar al-Shorouq. [In Arabic]
Sezgin, F. (1991). Tariykho al-Turath al-Arabi. Qum: Ayatollah Marashi Najafi Library. [In Arabic]
Shakir, A. (n.d.). Nazraton A'abiraton Ila al-Sehah-e al-Sitah. Electronic publishing. [In Arabic]
Siyuti, J. (1983). Al-Durrol al-Manthur fi al-Tafsir Bi al-Mathur. Qum: Ayatollah Marashi Najafi Library. [In Arabic]
Ţabarī, M. (1991). Jamea al-Bay'an An Tafsir Ayye al-Quran. Beirut: Dar al-Marifah. [In Arabic]
Tabarsi, F. (1993). Majma aal-Bay'an fi Tafsir al-Qur'an. Corrected by: H. Rasouli Mahalati. Tehran: Nasir Khosru. [In Arabic]
Tabatabai, M. (1970). Al-Mizan Fi Tafsir al-Qur'an. Beirut: Al-Aalami Publishing House. [In Arabic]
Vahidi Neishabouri, A. (1969). Asbab Nozul al-Qur'an. Beirut: Dar al-Kitab al-Jadid. [In Arabic]
Zabidi, M. (1993). Taj-o al-Arus. Beirut: Dar al-Fekr. [In Arabic]
Zarkashi, M. (2003). Al-Tanqih le alfaze al-Jamia al-Șaḥīḥ. Study and research: Y. M. A. Al-Hakami. Riyadh:  Maktaba Al-Roshd . [In Arabic]
Zeinuddin, M. (1992). Kalamah-to al-Taqwa. Qum: Mehr. [In Arabic]